Η "Σταχομαζώχτρα", του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Το διήγημα "Ἡ Σταχομαζώχτρα" του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη δημοσιεύθηκε τα Χριστούγεννα του 1889 στην εφημερίδα "Ἐφημερίς". 

Η Νομική στο Βυζάντιο

Τα κανονιστικά πλαίσια του ρωμαϊκού δικαίου από εποχής Δωδεκαδέλτου απετέλεσαν την βάση του βυζαντινού νομικού πολιτισμού, εμπλουτισμένη με χριστιανικές αρχές και ήθη του ελληνιστικού κόσμου. Κατά την πρότερη περίοδο της λατινικής ρωμαϊκότητος, τα αλληλοδιάδοχα και ενίοτε αντιφατικά, ετεροχρονισμένα ή ελλιπή νομικά κείμενα δεν είχαν τελειωμό. Στην πραγματικότητα, το συγκροτημένο και συνεκτικό σύστημα που σήμερον αποκαλούμε Ρωμαϊκό Δίκαιο περατώθηκε από νομομαθείς γραφειοκράτες στο Βυζάντιο, έως την εποχή του Ιουστινιανείου κώδικος. Ωστόσο, στο Βυζάντιο το ρωμαϊκό δίκαιο είχε μία σαφώς οριοθετημένη κοσμική αποστολή, που ήταν διαφορετική από την ρεπουμπλικάνικη πρόσληψή της στον δυτικό Διαφωτισμό. Το Δίκαιο των νομικών δεν αποτελούσε πηγή ηθικής και αιωνίων αληθειών, αλλά προοριζόταν απλώς να κανονίζει και να διευθετεί διοικητικές, αστικές και ποινικές υποθέσεις. Το Δίκαιο δεν ηδύνατο εν ουδεμία περιπτώσει να υποκαταστήσει τον Λόγο του Ευαγγελίου και τις επιταγές της θείας τάξεως. Εκτός των κοσμικών υπήρχαν και εκκλησιαστικά δικαστήρια, τα οποία όμως εξεδίκαζαν επίσης διαδικαστικές υποθέσεις της Εκκλησίας και χαρακτήριζαν αιρέσεις ως τέτοιες.

Παιδεία και Γραμματεία στο Βυζάντιο

Μετά τους τόπους ορθόδοξης λατρείας, τα πρωτογενή κείμενα αποτελούν την καλλίτερα συντηρημένη κατηγορία πολιτιστικών μνημείων του βυζαντινού κόσμου. Ρωμαίικα λάβαρα, πολυτελή μέγαρα, χρυσοποίκιλτα μεταξωτά και φιλντισένια μικροτεχνήματα έγιναν βορά της λήθης, όμως ο γλαφυρός λόγος της βυζαντινής διανοήσεως θα φωταγωγεί στο διηνεκές τα πεπραγμένα της ρωμαίικης πολιτείας. Επιπλέον, παρέχει μία αδρή εικόνα για τις νόρμες της βυζαντινής παιδείας.

Ήδη από το 425, ο Θεοδόσιος Β΄ είχε εγκαινιάσει το Πανδιδακτήριον της Κωνσταντινουπόλεως, ένα μεγάλο κοσμικό πανεπιστήμιο που σύντομα ξεπέρασε την Ακαδημία Αθηνών σε αίγλη και έργο. Εκεί εδιδάσκοντο φιλοσοφία, γεωμετρία, αριθμητική, αστρονομία, γραμματική, νομική, ρητορική και μουσική. Στην πρωτοβυζαντινή περίοδο, η σχολή φιλοξενούσε την -διατηρήσασα περί τις 120.000 τόμων- βιβλιοθήκη του Ιουλιανού [1953] και εδέχετο ανταγωνισμό από σχολές των υπολοίπων μητροπόλεων του ελληνιστικού κόσμου (σε Αθήνα, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια, Βηρυτό, Γάζα). Αφότου ο Ιουστινιανός έκλεισε την αθηναϊκή Ακαδημία και οι άλλες μητροπόλεις κατεκτήθησαν από Άραβες, απέμεινε μόνον η Κωνσταντινούπολις να παρέχει ανώτατες σπουδές. 

Η γέννηση της Διαλεκτικής και της Οντολογίας - Μέρος Β΄

 

Διαβάστε το Μέρος Α΄ εδώ

[...] Ωστόσο, κάποιοι φιλόσοφοι είχαν επίγνωση των ορίων της ανθρωπίνης φύσεώς τους. Έφθασε η στιγμή να μνημονεύσουμε τους μεγάλους της κλασικής Αθήνας, αρχίζοντας με τον άνθρωπο που οριοθετεί την προ και μετά Σωκράτους εποχή στην φιλοσοφία. Ο Σωκράτης (469-399 π.Χ.) δεν συνέγραψε κανένα έργο όσο ζούσε και η διδασκαλία του διασώζεται χάρη στον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα. Επιπλέον, δεν ανεκάλυψε τίποτε καινούριο ή μάλλον η ανακάλυψή του ήταν μία, η ανθρώπινη άγνοια. Γι’ αυτόν τον λόγο χαρακτηρίστηκε μέγας και εκθειάζεται στο διηνεκές. Ο Σωκράτης δεν αγόρευε με πομπώδεις λόγους, καθώς η διδασκαλία του ξεδιπλωνόταν υπό την  μορφή ερωταπαντήσεων με τον εκάστοτε συνομιλητή. Αυτή ήταν η λεγόμενη «μαιευτική» ή ελεγκτική μέθοδος. Στην αρχή κάθε συζητήσεως καλούσε τον συνομιλητή του να ορίσει το ζητούμενό της, επί του οποίου εθεωρείτο επαΐων, συνήθως μία αρετή, όπως η δικαιοσύνη, η ηθική, η καλοσύνη κ.α. Στην συνέχεια, ο Σωκράτης διά των επιτηδευμένων ερωτήσεών του κατηύθυνε επαγωγικά την συζήτηση, οδηγώντας τον «επαΐοντα» συνομιλητή σε συμπεράσματα γενικότερα και αναγκαία βάσει των προηγηθεισών απαντήσεών του. Τελικώς, τα συμπεράσματα του συνομιλητή απέκλιναν από τους ορισμούς που είχε δώσει αρχικά και ο ίδιος έπεφτε σε αντιφάσεις, οδηγούμενος σε «ἀπορία» και δείχνοντας ότι στην πραγματικότητα δεν ήταν «επαΐων» επί του θέματος. Ουδείς άνθρωπος δύναται να κατέχει σε απόλυτο βαθμό την αλήθεια, το ὄντως ὄν, το «Ἀγαθόν», ούτε φυσικά ο ίδιος, διότι το μόνο που γνώριζε ήταν ότι δεν γνώριζε («ἕν οἶδα, ὅτι οὐδέν οἶδα», Ἀπολογία Σωκράτους 21d). Επομένως, ο Σωκράτης απλώς αποδομούσε βεβαιότητες χωρίς να τις αντικαθιστά με νέες. Κι αυτή η αποδόμηση ελάμβανε συχνά έναν περιπαικτικό χαρακτήρα, με μία εκλεπτυσμένη μορφή ειρωνείας που απεκλήθη «σωκρατική». Τα «καινά δαιμόνια» για τα οποία κατηγορήθηκε στην ουσία αφορούσαν την εισαγωγή της αβεβαιότητας σε «βέβαιες» γνώσεις. Ο Σωκράτης τόλμησε να υποβάλει τις φυσικές, κοινωνικές και θρησκευτικές βεβαιότητες της εποχής στα προσωπικά κριτήρια και τον ζυγό του ατομικού του στοχασμού. Εύλογα θα ισχυριζόταν κάποιος ότι εξήρε την αυτονομία του ανθρώπου, του υποκειμένου αν προτιμάτε, πάνω από τις «ιερές» ή απλά βολικές για τους περισσότερους νόρμες και παραδόσεις. Παρά ταύτα, δεν ήταν αναρχικά αντικοινωνικός. Απεδέχθη ατάραχα την ετυμηγορία του δήμου για την θανατική του καταδίκη, απορρίπτοντας φιλικές προτάσεις αποδράσεως.

Η γέννηση της Διαλεκτικής και της Οντολογίας - Μέρος Α΄

Η ανάλυση των περισσότερων φιλοσοφικών ζητημάτων προϋποθέτει και προεξοφλεί την αναγωγή τους στην αρχαία ελληνική σκέψη, από την οποία και ανέβλυσε η ίδια η έννοια της φιλοσοφίας. Η περιδιάβαση στον στοχασμό ορισμένων εμβληματικών αρχαίων σοφών μας φέρνει αντιμέτωπους με προβληματισμούς που μέχρι σήμερα έχουν επαναληφθεί ξανά και ξανά στον δυτικό κόσμο, με διαφορετικό κάθε φορά μανδύα και υπόβαθρο.

To "γίγνεσθαι" του Ηρακλείτου και το "εἶναι" του Παρμενίδη

Ο Ηράκλειτος, ο «σκοτεινός» φιλόσοφος από την Έφέσο (544-484 π.Χ.), χαρακτηρίσθηκε από τον Hegel ως ο πατέρας της διαλεκτικής. Ο συμπαντικός θεός του Ηρακλείτου, που σε ορισμένα σημεία ενθυμίζει το Άπειρον του Αναξιμάνδρου, ονομάζεται Λόγος. Η λέξη «λόγος» δεν ορίζεται εύκολα και στην αρχαία γραμματεία έχει συνδεθεί με διάφορες σημασίες. Μπορεί να σήμαινε κάτι που έχει ειπωθεί ή γραφεί, την ικανότητα για λογική σκέψη ή έναν συγκεκριμένο (συλ)λογισμό, την αιτία ενός γεγονότος, το μέτρο, την υπόληψη ή έναν ορισμό. Ωστόσο, ο ηρακλείτειος Λόγος τις εμπεριέχει αναβιβάζοντάς τες στην κλίμακα του σύμπαντος κόσμου και συγχρόνως υπερβαίνει όλες αυτές τις έννοιες. Ο Λόγος ενώνει και κυβερνά τα πάντα μεταβαλλόμενος στις δικές τους ιδιότητες, ως το «ἐν γίγνεσθαι Εἶναι της Ολότητας», σύμφωνα με τον Κώστα Αξελό. Βασικά, ο Λόγος συσχετίζει τα αντίθετα. Μία είναι η οδός του Λόγου είτε την ανηφορίζεις είτε την κατηφορίζεις («ὁδὸς ἄνω κάτω μία καὶ ὠυτή», Περὶ Φύσεως θ΄). Μέσω του Λόγου, η αντίθεση γεννά τα πάντα κι έτσι εκφράζει την αναγκαιότητα της εναλλαγής και τον τρόπο της εν Λόγω ενότητάς τους ή αλλιώς, με λόγια του Ηρακλείτου, «πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους» (Περὶ Φύσεως, η΄). Τίποτε δεν μπορεί να έχει ύπαρξη και νόημα χωρίς το διαλεκτικά αντίθετό του. Ουδείς εκτιμά την ελευθερία αν δεν γνωρίσει την δουλεία, ούτε την υγεία αν δεν αρρωστήσει, ούτε την πλησμονή αν δεν πεινάσει, ούτε την ανάπαυση αν δεν κουρασθεί, ούτε την ειρήνη αν δεν ζήσει πόλεμο. Ο Λόγος εισχωρεί σε όλα αυτά, τα συνέχει και τα νοηματοδοτεί, πραγματώνοντας την αρμονία του κόσμου. Κοντολογίς, σε μια πιο ελεύθερη απόδοση, ο Λόγος εκφράζει τους νόμους της φύσεως και καθιστά τον κόσμο λογικό. Τα όντα του κόσμου ρέουν όπως το νερό και μεταβάλλονται, κινούνται και συγκρούονται διαρκώς, καθόσον δεν δύνασαι να διέλθεις δυο φορές από τον ίδιο ποταμό («τὰ πάντα ῥεῖ»), αλλά ο Λόγος διατηρεί τον κόσμο αρμονικό. Πρόκειται για μία αρμονία αφανή στους περισσότερους, την οποία ο «σκοτεινός φιλόσοφος» την ακροάσθηκε προσωπικά, εν είδει ψυχικού βιώματος, καθώς ο Λόγος, η αλήθεια του Εἶναι, ούτε λέγεται ούτε κρύβεται αλλά αποκαλύπτεται μέσα από σημεία. Κι εφόσον η θεοειδής ψυχή του ανθρώπου αποτελεί πεδίο συναντήσεως με τα σημεία του Λόγου, πρέπει να γνωρίζει τα μέτρα της και να μένει καθαρή από την Ὕβριν, ήγουν από την ιδέα ότι ο εαυτός δύναται να υπερβεί τον Λόγο. Σε αυτό ακριβώς το σημείο ερείδεται η κεφαλαιώδης διαφορά του Ηρακλείτου από τους διανοούμενους θαυμαστές του στην δυτική νεωτερικότητα. «Ὕβριν χρὴ σβεννύναι μᾶλλον ἢ πυρκαϊήν» (ό.π., ιγ΄).  

1922: Ο ακρωτηριασμός της Μεγάλης Ιδέας

Τὸ ἐπάρατον ἔτος 1922, ὁ Ἑλληνισμός ὑπέστη ἕναν ὀλέθριο ἀκρωτηριασμό, ἀνάλογο τοῦ 1071 καὶ τοῦ 1453. Τὸ εὐγενέστερο ὄνειρο τῶν Ἑλλήνων αἴφνης κατέστη ἐφιάλτης, ποὺ ἐξακολουθεῖ νὰ στοιχειώνει σχεδόν παραληρητικὰ τὸ συλλογικὸ φαντασιακό των. Ἐντὸς ὀλίγων μηνῶν, ἡ Μεγάλη Ἰδέα, ὁ ἀχαλίνωτος πόθος γιὰ τὴν παλινόρθωση τοῦ Ῥωμαίικου στὶς ἱστορικές του διαστάσεις, ἐπεσκιάσθη ἀπὸ τὸν θρῆνο μίας γενοκτονίας, ἀπὸ τὴν δραματικὴ συρρίκνωση καὶ συμπύκνωση τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου. Ἀτυχῶς, ὅμως, δὲν ἀπηλλάγημεν εἰσέτι ἀπὸ τὴν νοσηρὰ σκιὰ καὶ ἡ ἀπαλλαγὴ θὰ στοιχίσει κάτι περισσότερο ἀπὸ μοιρολόγια.

Η έννοια του έθνους και η ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού

Aπό το βιβλίο "ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ: Ιστορία, Ταυτότητα, Πολιτισμός" του Ιωάννη Σαρρή, που κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 2022 από τις Εκδόσεις Ζήτρος (2ο μέρος κεφαλαίου ΙΒ΄, σελ.277-298).

Στην αρχαία Ελλάδα, η λέξη «ἔθνος» σήμαινε γενικώς το σύνολο, την ομάδα, και είχε πολλές εφαρμογές στον καθημερινό λόγο. Γλωσσολογικά, ανάγεται στο έτυμον «εθ-», εκ του οποίου προέρχονται επίσης οι λέξεις ἔθος και έθιμο [1801], που περιγράφουν εκφάνσεις της κοινής παραδόσεως μίας συλλογικότητος. Στην Ιλιάδα του Ομήρου μπορούμε να διαπιστώσουμε την απόδοση του όρου σε διάφορα σύνολα: «ἔθνος ἑταίρων», «ἔθνος πεζῶν», «ἔθνος Ἀχαιῶν», «ἔθνος ὀρνίθων» κ.τ.λ.

Οι μεταγενέστεροι κλασικοί συγγραφείς συνέδεσαν την λέξη «ἔθνος» με την έννοια του λαού. Ο Ηρόδοτος ομιλεί για το «Μηδικὸν ἔθνος» (Ἱστορίαι 1.101.1), ενώ ο Πλάτων για «ἔθνη βάρβαρα» (Κριτίας 109α). Εν τούτοις, ενίοτε γινόταν διάκριση μεταξύ των διαφορετικών ἐθνῶν των Ἑλλήνων. Ο Πλάτων αναφέρεται εις «τὸ Θετταλῶν τ’ αὖ πενεστικὸν ἔθνος» (Νόμοι 6.776). Ο Ξενοφών γράφει ότι οι Έλληνες μισθοφόροι του Κύρου οργανώνοντο και έστηναν γιορτές ανά «ἔθνη»-φυλές: «ἐν δὲ ταύταις πρῶτον μὲν τοῖς θεοῖς ἔθυσαν, καὶ πομπὰς ἐποίησαν κατὰ ἔθνος ἕκαστοι τῶν Ἑλλήνων καὶ ἀγῶνας γυμνικούς.» (Κύρου Ἀνάβασις 5.5.5) [1802]. Ο δε Θουκυδίδης (Ἱστορίαι 1.3.2) αναφέρει ότι διάφορα «ἔθνη» (εδώ υπό την έννοια των φύλων/ πληθυσμών κοινής καταγωγής), και κυρίως οι Πελασγοί, έδιναν το όνομά τους στα μέρη όπου κατοικούσαν και πως η λέξη «Ἕλληνες» χρησιμοποιήθηκε ως αυτοπροσδιορισμός πρώτα από τους υιούς του -μυθικού υιού του Δευκαλίωνος- Έλληνος, ύστερα από τους κατοίκους γειτονικών πόλεων που τους καλούσαν σε βοήθεια και τελικά από τους κατοίκους ολόκληρης της χώρας, δηλαδή της γεωγραφικής εκτάσεως που απεκλήθη Ἑλλάς: «δοκεῖ δέ μοι, οὐδὲ τοὔνομα τοῦτο ξύμπασά πω εἶχεν, ἀλλὰ τὰ μὲν πρὸ Ἕλληνος τοῦ Δευκαλίωνος καὶ πάνυ οὐδὲ εἶναι ἡ ἐπίκλησις αὕτη, κατὰ ἔθνη δὲ ἄλλα τε καὶ τὸ Πελασγικὸν ἐπὶ πλεῖστον ἀφ᾽ ἑαυτῶν τὴν ἐπωνυμίαν παρέχεσθαι, Ἕλληνος δὲ καὶ τῶν παίδων αὐτοῦ ἐν τῇ Φθιώτιδι ἰσχυσάντων, καὶ ἐπαγομένων αὐτοὺς ἐπ᾽ ὠφελίᾳ ἐς τὰς ἄλλας πόλεις, καθ᾽ ἑκάστους μὲν ἤδη τῇ ὁμιλίᾳ μᾶλλον καλεῖσθαι Ἕλληνας, οὐ μέντοι πολλοῦ γε χρόνου καὶ ἅπασιν ἐκνικῆσαι.» [1803]

Του Δάσους απομάγευσις

Πολιτιστική Διπλωματία και ήπια ισχύς

Λήψη από τον προαύλιο χώρο των εγκαταστάσεων του ΟΗΕ στην Νέα Υόρκη. www.unmultimedia.org/photo/

   Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Michael Waller έχει ορίσει την «Πολιτιστική Διπλωματία» (Cultural Diplomacy) ως ανταλλαγή ιδεών, πληροφοριών, καλλιτεχνικών, γλωσσικών και άλλων πολιτιστικών στοιχείων μεταξύ των εθνών και των λαών τους, με σκοπό την γνωριμία και την αμοιβαία κατανόηση[1]. Είναι προφανές ότι η φιλελεύθερη οπτική του Waller δίνει έμφαση στον όρο «πολιτιστική», θεωρώντας την σχετική διπλωματία ως αποστολή πολιτισμικού παρά πολιτικού κινήτρου. Τα υπουργεία εξωτερικών και πολιτισμού της Ελληνικής Δημοκρατίας φαίνεται πως δεν αγνοούν την διαπολιτισμική διάσταση του έργου τους. Πράγματι, στο λήμμα περί «Πολιτιστικής Διπλωματίας» στον ιστότοπο του Υπ.Εξ., παρουσιάζονται ενδιαφέροντα δεδομένα για τις δραστηριότητες και τις συνεργασίες της χώρας μας με μουσεία και διεθνείς επιτροπές, όπως της UNESCO[2]. Άλλωστε, η διαχρονική οικουμενική εμβέλεια και τα καταπιστεύματα του Ελληνισμού, του πολιτισμού που γέννησε την φιλοσοφία κι επεζήτησε το καλὸν κἀγαθόν, δεν χρήζουν ιδιαιτέρας αναλύσεως και νοηματοδοτούν αναπόδραστα οιανδήποτε απόπειρα διαπολιτισμικής επικοινωνίας, παρά το γεγονός ότι από γενέσεως του νέου ελλαδικού κράτους υποτιμώνται συστηματικά σπουδαίες πτυχές του που δεν έχουν σχέση με την Αθήνα, όπως το Βυζάντιο, η Μακεδονία, η Ιωνία και η Μικρά Ασία, οι μεσογειακές αποικίες, πολιτισμοί της Εποχής του Χαλκού κ.α.

Τα Σώματα Κειμένων στην Γλωσσολογία

 

   Το Σώμα Κειμένων αποτελεί μία αντιπροσωπευτική συλλογή κειμένων, που μπορεί να περιέχει έως και πολλά εκατομμύρια λέξεων και χρησιμοποιείται ως δείγμα και πηγή δεδομένων για γλωσσολογικές αναλύσεις. Τα περιεχόμενα κείμενα είναι ολοκληρωμένα ή ενδεικτικά αποσπάσματα από γραπτά και ομιλίες που έχουν περατωθεί σε πραγματικές συνθήκες επικοινωνίας (π.χ. εφημερίδες, βιβλία, επίσημα πρακτικά, διαλόγους, διαλέξεις κ.α.). Κάθε κείμενο συνιστά μία κοινωνιογλωσσικά χαρακτηρισμένη και συνεκτική μονάδα νοήματος, ενταγμένη σε συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο. Μεταξύ των κειμένων ενός Σώματος, μπορεί να παρατηρείται διαφοροποίηση και διακύμανση στους τελεστές, τα γλωσσικά στοιχεία, το ύφος και το σημασιολογικό υπόβαθρο των χρησιμοποιούμενων λέξεων. Επομένως, ο ερευνητής δύναται να επισκοπήσει συγκεντρωτικά της εφαρμογές της γλώσσας όπως πραγματικά είναι και όχι μέσω δικών του υποθέσεων, ούτως ώστε να καταγράψει επιστημονικές (γλωσσολογικές και στατιστικές) παρατηρήσεις αναφορικά με την χρήση ενός λεκτικού τύπου, την συχνότητά του, την συσχέτιση αυτού (ως «κόμβου») με συμφραστική συνεκφορά άλλων λέξεων («παραθεμάτων»), το συμφραστικό περιβάλλον του, καθώς και την εννοιολογική του εξέλιξη, εάν ανήκει σε διαχρονικό Σώμα Κειμένων. Συγκεκριμένα κείμενα ή το Σώμα εν συνόλω συνδέονται με ενδογλωσσικά και εξωγλωσσικά μεταδεδομένα περιγραφής και χαρακτηρισμού, που συντελλούν στον ευρετηριασμό των μονάδων. Η ψηφιακή τεχνολογία έχει διευκολύνει αυτήν την διαδικασία, καθώς οι νέες βάσεις δεδομένων Υπολογιστικής Γλωσσολογίας προσφέρουν δυνατότητες άμεσης εύρεσης συγκεκριμένων τύπων, αυτοματοποιημένων συγκρίσεών τους και υπολογισμού των στατιστικών παραμέτρων τους.

"ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ: Ιστορία, Ταυτότητα, Πολιτισμός", το νέο βιβλίο του Ιωάννη Σαρρή

Τον Ιούνιο του 2022 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Ζήτρος το βιβλίο του ανεξάρτητου ερευνητή Ιωάννη Σαρρή με τίτλο "ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ: Ιστορία, Ταυτότητα, Πολιτισμός". 

Βυζάντιο, Βασιλεία Ρωμαίων, Ρωμανία, Imperium Graecorum... Εναλλακτικές ονομασίες, ενδεικτικές των ποικίλων προσλήψεων του  νοήματος. Ύστερα από αιώνες ιστοριογραφικών συσκοτίσεων και ιδεολογικών προκαταλήψεων ο διάλογος αναφορικά με την πολιτισμική φυσιογνωμία και την ταυτότητα της χριστιανικής πολιτείας των Μέσων Χρόνων δεν έχει καταλαγιάσει. Στην πραγματικότητα, ξεκίνησε πρόσφατα και τα διδακτικότερα συμπεράσματά του ενδέχεται να μην έχουν ακόμη αποκαλυφθεί. Η κοινωνία της ήταν μια περιπαθής κοινωνία ανθρώπων, που είχε την ευλογία να βιώσει αρκετές εκλάμψεις πνευματικής δημιουργίας. Η μελέτη της υπερχιλιετούς πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας, της δυναμικής συλλογικής ταυτότητας, της τέχνης, του Ησυχασμού και γενικώς των πνευματικών τάσεων του Βυζαντίου όχι μόνον εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για το παρελθόν, αλλά προσφέρει δυνητικές απαντήσεις και σε προβλήματα του παρόντος. Το βιβλίο που κρατάτε ανά χείρας απλώς ακολουθεί την ροή των γεγονότων... (Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Η ιστορική εξέλιξη της "βυζαντινής" ταυτότητας και η ελληνική της διάσταση

Aπό το βιβλίο "ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ: Ιστορία, Ταυτότητα, Πολιτισμός" του Ιωάννη Σαρρή, που κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 2022 από τις Εκδόσεις Ζήτρος (1ο μέρος κεφαλαίου ΙΒ΄: "Έθνος, γένος και συλλογική ταυτότητα", σελ.267-277).

Ο Δαυίδ συνθέτοντας ψαλμούς, δίπλα στην προσωποποιημένη Μελωδία. Ιστόρηση του 10ου αιώνος από το "Ψαλτήρι των Παρισίων". Bibliothèque Nationale MS. gr. 139, Παρίσι.

   Η αρχαία ελληνική λέξη ἔθνος, είτε αυτούσια (ethno-) είτε δια της λατινογενούς αντιστοίχου της (nation), χρησιμοποιήθηκε επί χιλιετίες για να περιγράψει, σε διάφορες περιστάσεις, έναν ομοιογενή λαό με συγκροτημένη ταυτότητα και συναίσθηση της μοναδικότητός του. Προς το παρόν θα μεταχειρισθούμε αυτόν τον πολύ απλοϊκό και άρα κοινώς αποδεκτό ορισμό, χωρίς να παραγνωρίζουμε ότι έχουν διατυπωθεί πολλοί, ενίοτε αλληλοσυγκρουόμενοι ορισμοί. Η αντίληψη της εθνικής ταυτότητος μεταβάλλεται από εποχή σε εποχή, από πολιτισμό σε πολιτισμό και από έθνος σε έθνος. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, εφόσον δεν αντιμετωπίζεται σύμφωνα με τα δεδομένα της εκάστοτε συγκυρίας, τυγχάνει συχνά παρανοήσεων και ιδεολογικής αποχρώσεως στρεβλώσεων. Εν τούτοις, η κριτική εξέταση του τρόπου δια του οποίου εξελίχθηκε η περί έθνους αντίληψη στην υπερχιλιετή ιστορία του Βυζαντίου οδηγεί σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα ιστορικής, εθνολογικής και κοινωνιολογικής φύσεως. Ας δούμε, λοιπόν, ποιος ήταν κάθε φορά ο καθοριστικότερος παράγων που συνέδεε οριζοντίως τους Ρωμιούς.

Ο Wilhelm Wundt και οι απαρχές της ψυχολογικής επιστήμης

Wilhelm Maximilian Wundt (1832-1920)

Το ενδιαφέρον για την φύση και τις λειτουργίες της αντίληψης, της νόησης, των συναισθημάτων και κάθε τινός σχετιζομένου με την μυστηριώδη έννοια της «ψυχής» δεν είναι πρόσφατο. Είναι σύμφυτο με την πολιτισμική ανέλιξη του ανθρώπου και την πηγαία ανάγκη του για αυτογνωσία και ετερογνωσία. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, το γεγονός ότι κάθε εποχή και πολιτισμός έχει γεννήσει παραδόσεις, στοχασμούς και μύθους που σήμερα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ψυχολογικοί. Άλλωστε, τα έργα πρωτοπόρων της ψυχανάλυσης, όπως του Sigmund Freud και του Carl Jung, βρίθουν μυθολογικών συμβολισμών και επιρροών. Από αρχαιοτάτων χρόνων, οι διερωτήσεις αναφορικά με τον ανθρώπινο ψυχισμό εκπορεύονταν από τον χώρο της φιλοσοφίας. Ωστόσο, από τον 18ο αιώνα κι έπειτα, ο νεωτερικός ορθολογισμός του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ανέδειξε την επιστημονική μέθοδο ως τον μοναδικό τρόπο απόκτησης συστηματικά επαληθευόμενων γνώσεων για τον φυσικό κόσμο. Η επιστημονική μέθοδος βασιζόταν στις αρχές του Θετικισμού και έτσι περιελάμβανε την διατύπωση επιστημονικών υποθέσεων ερειδόμενων στον ορθό λόγο και τον έλεγχο αυτών μέσω πειραμάτων και εμπειρικής παρατήρησης. Οι άνθρωποι ζουν εντός του φυσικού κόσμου, αλλά μπορούν να μελετηθούν με θετικιστικά εργαλεία όπως το περιβάλλον τους; Η βιολογία έδωσε μία καταφατική απάντηση, η οποία ίσχυε τουλάχιστον για το άμεσα παρατηρήσιμο σώμα τους. Τί γίνεται όμως με την «αόρατη» ψυχή τους; Τον 19ο αιώνα κάποιοι επιστήμονες, με προεξάρχοντα τον Γερμανό Wilhelm Wundt (1832-1920), υποστήριξαν ότι με την ίδια επιστημονική μέθοδο μπορούν να διερευνηθούν και οι πνευματικές λειτουργίες των ανθρώπων, εφόσον ακόμη και ό,τι δεν εποπτεύεται άμεσα από τις αισθήσεις αφήνει εποπτεύσιμα τα αποτελέσματά του και δύναται να οριστεί από τον λόγο.

Βιβλιοκριτική: "Σκιά θανάτου", του Γιώργου Δρίτσα

   Τον Απρίλιο του 2022, κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Οδός Πανός η πρώτη ποιητική συλλογή του Γιώργου Δρίτσα, με τίτλο «σκιά θανάτου». Όπως προϊδεάζει ο τίτλος, πρόκειται για μία μακάβρια και εκφραστικά τολμηρή περιπλάνηση σε έναν κόσμο νεκροζώντανων σκιών, στον κόσμο μας. Μέσα στην ορμητική δίνη του κοσμικού γίγνεσθαι, στο αβυσσαλέο «πηγάδι του χρόνου και της λησμονιάς», ο σύγχρονος άνθρωπος νιώθει μετέωρος στη γη και θαμμένος στον ουρανό, ιδεαλιστής στην καθημερινή μιζέρια μα κι αβοήθητα ζωώδης προ των στερνών της ζωής, όντας σκεπασμένος με ένα -αρκούντως μονωτικό- πέπλο «αφελούς ξεγνοιασιάς». Σαν ένα παιδάκι που παίζει φυσαρμόνικα σε μια ξύλινη κούνια, ανορθολογικά, με μόνον εμφανή λόγο την απόλαυση του ήχου. Εν τούτοις οι φαύλοι κύκλοι, η φενάκη αν προτιμάτε, δεν κοροϊδεύει τον θάνατο, αν και πολλοί επιχείρησαν ματαίως την εξαπάτησή του, ως πρόσκαιρη θυσία για μια ψευδεπίγραφη ανακούφιση της αυτοεικόνας του Εγώ. Μπορεί όμως να εξαπατηθεί ο θάνατος υπό συνθήκες; Ίσως από κάποιον αρχαίο ιππότη αξιοπρεπέστερου ήθους; Ή μήπως κι εκείνου η σκουριασμένη πανοπλία φαντάζει εξίσου μάταιη πλέον; Ήδη χρησιμοποίησα πολλές λέξεις και, μη δυνάμενος να σφετεριστώ την αυθεντικά αυθόρμητη γραφίδα του ποιητή, σας παραπέμπω στα ίδια τα ποιήματά του για πλειότερο λυρισμό νιτσεϊκής υφής. Σειρές ποιημάτων όπως «οι παρατηρήσεις ενός αυτοκτόνου» και «οι αφορισμοί ενός απόκληρου» και γενικά τα περισσότερα στιχουργήματα έχουν συγκινησιακή δύναμη ικανή να λυγίσει και τους πιο αδιάφορους.

Ο ιουδαϊκός μυστικισμός στο έργο του Sigmund Freud

   Στην εποχή μας, είναι γνωστό ότι ο εβραϊκής καταγωγής Sigmund Freud επέκρινε τις θρησκευτικές πρακτικές και στον δημόσιο λόγο του προήγαγε ένα είδος αθεΐσμού, καταλογίζοντας την ιδέα του Θεού στο πρότυπο του "αυταρχικού πατέρα" και το "υπερ-εγώ" του. Ωστόσο, ουδέποτε αποποιήθηκε την ιουδαϊκή πολιτισμική του ταυτότητα, η οποία επέδρασε αναμφίβολα στο έργο του. Ο επίσης Εβραίος ψυχολόγος David Bakan στο βιβλίο του "Freud et la tradition mystique juive" (1958), που κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 2020 από τις εκδόσεις Ηριδανός, παρέχει αρκετά τεκμήρια και επιχειρήματα για να πιστεύσουμε ότι ο Φρόυντ όχι μόνον εμπνεόταν από την ιουδαϊκή μυστικιστική παράδοση, αλλά κατέβαλλε και προσπάθειες για να καμουφλάρει τις πηγές της. Δεν είναι λίγοι οι ερευνητές που αντιμετωπίζουν την φροϋδική Ψυχανάλυση ως μία συνειδητή ή ασυνείδητη απόπειρα εκκοσμικεύσεως του ιουδαϊκού μυστικισμού. Για την Marthe Robert, το έργο το Φρόυντ συνέστησε ένα κεφάλαιο της εβραϊκής ιστορίας και το τελευταίο σχόλιο του Ταλμούδ [1].

Ευρετικοί μηχανισμοί: τα "στερεότυπα" ως εξελικτική αναγκαιότητα

   Σύμφωνα με την Γνωστική Ψυχολογία, οι άνθρωποι αντιμετωπίζοντας διάφορα καθημερινά προβλήματα, προκειμένου να απλοποιήσουν και να επισπεύσουν την διαδικασία λήψης αποφάσεων, εφαρμόζουν τους λεγόμενους "ευρετικούς μηχανισμούς" (heuristics), οι οποίοι μέσω ενός συνόλου εμπειρικά μαθημένων κανόνων μειώνουν την πολυπλοκότητα της ακριβούς εκτίμησης πιθανοτήτων και της στατιστικά δομούμενης πρόβλεψης. Ουσιαστικά, αποτελούν "συλλογιστικές συντομεύσεις", παρακάμψεις ενδιαμέσων βημάτων της αυστηρά δομημένης συλλογιστικής διαδικασίας, που θυσιάζουν την ορθολογική ακρίβεια του συμπεράσματος χάριν της γρήγορης εξαγωγής του και της επακόλουθης έγκαιρης αντίδρασης.

Οι ιθαγενείς του Μπραζίλ μέσα από τα μάτια του Pero Vaz de Caminha

"Η Δεύτερη Ινδική Αρμάδα προσαράζει στην Βραζιλία", Oscar Pereira da Silva (1867-1939), Museu Paulista- Πανεπιστήμιο Σάο Πάολο. 

  Το έτος 1500, μία αρμάδα δεκατριών πλοίων υπό τον ναύαρχο Pedro Álvares Cabral αναχώρησε από την Πορτογαλία με τελικό προορισμό το Καλικούτ της Ινδίας, όπου επρόκειτο να οικοδομηθούν αποικιακές εγκαταστάσεις του πορτογαλικού στέμματος. Ωστόσο, οι Πορτογάλοι εξερευνητές θα διεκπεραίωναν ένα διαφορετικό και απρόσμενο, ιστορικών διαστάσεων, έργο. Μετά από μία σύντομη στάση στο Πράσινο Ακρωτήριο, η αρμάδα σάλπαρε με κατεύθυνση προς τον νότιο Ατλαντικό, ίσως με κρυφό στόχο την "ανακάλυψη" και την διεκδίκηση της νότιας αμερικανικής ηπείρου, για της οποίας την ύπαρξη προϋπήρχαν σαφείς ενδείξεις. Πράγματι, στις 22 Απριλίου οι Πορτογάλοι προσάραξαν κοντά στο σημερινό Porto Seguro, στην Bahia της Βραζιλίας. Προτού όμως ξεκινήσουν την δημιουργία αποικίας, ήλθαν για πρώτη φορά σε επαφή με τους ιθαγενείς κατοίκους της φυλής Tupiniquim. Ήταν η συναρπαστική στιγμή της συναντήσεως δύο τελείως αγνώστων και διαφορετικά ανεπτυγμένων πολιτισμών, η οποία δεν ήταν καθόλου βίαιη. Ο αυτόπτης ιππότης Pêro Vaz de Caminha (Πέρο Βας ντε Καμίνια, 1450-1500), στην εικοσαεπτασέλιδη επιστολή του προς τον βασιλιά Manuel, κατέγραψε γλαφυρές και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες μαρτυρίες για το πώς οι χριστιανοί εξερευνητές αντιμετώπισαν τους ντόπιους και τανάπαλιν. 

Η Συνδιαλεκτική θεωρία του Eric Berne

  Ο Eric Berne (Eric Lennard Bernstein) ήταν ένας Αμερικανο-καναδός ψυχίατρος και ψυχαναλυτής, που διέπρεψε στην κοινωνική ψυχολογία. Παρότι είχε ως αφετηρία την ψυχοδυναμική σχολή των φροϋδιστών, δέχθηκε εξίσου ισχυρές επιρροές από τον γνωσιακό συμπεριφορισμό και προοδευτικά αποκόπηκε από αυτήν. Έγινε ευρύτερα γνωστός για την θεωρία του περί Συνδιαλεκτικής αναλύσεως (Transactional analysis), η οποία εξετάζει τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ανθρώπων με "οικονομιστικoύς" όρους και ενθυμίζει σε πολλά σημεία της τους Τέσσερις Λόγους του Jacques Lacan. 

  Ο Berne μετατόπισε την εστίαση της ψυχανάλυσης από το παρελθόν στο παρόν και, ειδικότερα, στο διαπροσωπικό πλαίσιο όπου εντάσσεται ο άνθρωπος. Ωστόσο, το παρόν δεν ανεξαρτητοποιείται από το παρελθόν, καθότι ο εγκέφαλος καταγράφει παιδιόθεν πρωτογενείς σκέψεις και συναισθήματα του ανθρώπου και τείνει να τα αναβιώνει σε μεταγενέστερες φάσεις της ζωής. Η συνδιαλεκτική ανάλυση έχει εφαρμογή στους ανθρώπους, εφόσον αυτοί γεννιούνται υγιείς-φυσιολογικοί, δύνανται να σκέπτονται και έχουν την ευθύνη των επιλογών τους, δηλαδή ορίζουν το μέλλον τους με αποφάσεις τις οποίες μπορούν να τις αλλάζουν. Το "Εγώ" του ανθρώπου, όπως αντανακλάται στην σκέψη, τα συναισθήματα και την συμπεριφορά του, δύναται να ευρίσκεται σε τρείς καταστάσεις, την κατάσταση του Παιδιού (Child state), του Γονέα (Parent state) και του Ενήλικα (Adult state), οι οποίες μας θυμίζουν αντιστοίχως το Εκείνο, το Υπερεγώ και το Εγώ του Φρόυντ. 

Η ανάδυση ενός αβεβαίου αλλά όχι αγνώστου κόσμου

Ρωσικά πυραυλικά συστήματα εν δράσει, σε κοινή στρατιωτική άσκηση με την -δορυφόρο της Ρωσίας- Λευκορωσία. Φωτογραφία δημοσιευθείσα από το ρωσικό υπουργείο άμυνας, 4/2/2022.

  Φεβρουάριος 2022: Σοκ και δέος. Ενόσω οι φλόγες του Πολέμου -του τῶν παντῶν πατρός καί βασιλέως κατά τον Ηράκλειτο- γλείφουν την περιφέρεια της "πολιτισμένης Ευρώπης", ελάχιστες φράσεις δύνανται να περιγράψουν πιστότερα τον ταραγμένο ψυχισμό του δυτικού ανθρώπου, τις τελευταίες ημέρες, τους τελευταίους μήνες, τα τελευταία έτη. Οι διαδοχικές κρίσεις αυξάνονται σε ένταση καθώς το μεταξύ τους διάλειμμα βαίνει τρομακτικά μειούμενο. Από τον "πόλεμο κατά της τρομοκρατίας" και την παγκόσμια οικονομική κρίση περάσαμε στην πανδημία ενός ιού πιθανότατα εργαστηριακά κατασκευασμένου (εκδοχή που πλέον αποδέχονται εμμέσως θεσμικοί των Η.Π.Α. [1] και που είχε αναπτυχθεί στην Φιλαλήθεια [2] όταν τέτοιες "ψεκασμένες" υποθέσεις προκαλούσαν πάραυτα λογοκρισία σε μέσα δικτύωσης). Μετά από μία μακρά περίοδο κοινωνικού διχασμού και σχετικοποίησης των ατομικών ελευθεριών, ολίγες ημέρες μετά την πρωτοφανή για τα δυτικά δεδομένα απόφαση του -αυταρχικού πλην προοδευτικού- "φιλελευθέρου" καθεστώτος του Καναδά να βάλει χέρι σε τραπεζικούς λογαριασμούς διαδηλωτών [3], ακούμε, για πρώτη φορά στον αιώνα μας, απειλές για πυρηνικό πόλεμο [4]. Εξαίφνης οι γεωπολιτικοί αναλυτές εκτόπισαν μαζικά λοιμωξιολόγους και τηλεγιατρούς από τα στασίδια των καναλιών, σε μια εποχή όπου η ενημέρωση πλάθει τα γεγονότα και όχι αντιστρόφως. Τελικά ο 21ος αιώνας δεν έφερε το πολυδιαφημιζόμενο "τέλος της ιστορίας"...  Πώς φθάσαμε όμως ως εδώ; 

Φώτης Κόντογλου - Μυστρᾶς

Θεόρατοι τοῖχοι γιομάτοι μεγάλες παραθύρες, σκουργιασμένοι, σάπιοι, σαραβαλιάζουνται μέρα μὲ τὴ μέρα. Κάθε τόσο ξεκολλᾶ ἀποπάνω τους ἕνα κομμάτι καὶ πέφτει μονοκόμματο στὴ γῆς. Τὰ κοτρώνια γυρίζουνε πάλε πίσω στὴ μάννα τους, ἀγνώριστα, σὰν τὴν πέτρα τοῦ βουνοῦ... 

Στὶς μεριὲς πού᾿χε τὸ χτίριο ξύλα ἀπόμεινε ἡ τρύπα ἀδειανὴ γιατὶ σάπισε τὸ ξύλο. Πρῶτα ἔλειωσ᾿ ὁ ἄνθρωπος ποὺ τὰ ὤριζε, ὕστερα τὰ ροῦχα του, ὕστερα τὰ ξύλα κι ὕστερα σκορπίσανε κ᾿ οἱ πέτρες κ᾿ ἔτσι ξεκουραστήκανε οὖλοι τους. Οἱ σκεπὲς καὶ τὰ πατώματα βουλιάξανε γλήγορα κι ἀπομείνανε μόνο οἱ τέσσεροι τοῖχοι καὶ τοῦτοι πάλε πιάσανε καὶ λειώνανε πιὸ πολὺ κατὰ τὸ μέρος τῆς νοτιᾶς. Κατὰ τὸ βοριὰ ἡ γωνιὰ ἀγαντάρει πολλὰ χρόνια ὑστερώτερα, ὡς ποὺ ἀπομένει ὁλόρθη μία κολόνα ντουβάρι, κι ἀνεμοδέρνεται, κι ὁλοένα λιγνεύει, κι ὁλοένα ξεκοκκαλιάζεται, κ᾿ ἔρχεται σ᾿ ἕναν λογαριασμὸ ποὺ ἡ φύση τό ᾿χει πλιὰ ντροπή της νὰ δώσῃ παραγγελιὰ σὲ κανένα ἀπ᾿ τ᾿ ἀντρειωμένα παλληκάρια της, γιὰ στὸν ἀγέρα, γιὰ στὸν σεισμό, γιὰ στ᾿ ἀστροπελέκι, ν᾿ ἀποτελειώσουνε ἕναν τέτοιον ἀντίμαχο. Τότες πετᾶ ἕνα κοράκι καὶ πάει κι ἀλαφροκάθεται στὴν κορφὴ κείνης τῆς κολώνας, καὶ κεῖ ποὺ κάνει νὰ τανίσῃ τὴ φτερούγα του γιὰ νὰ ψειριστῇ, μονομιᾶς ξεκλειδώνουνται οἱ πέτρες καὶ κουτρουβαλιάζουνται μ᾿ ἕναν κούφιο σαματᾶ, ποὺ λὲς πὼς χωνεύουνε μέσα στὴ γῆς... 

Νοησιαρχία

(ἔμμετρο δεκατετρασύλλαβο)

Πλάι σὲ διάτρητο παράθυρο τὴν δύσι 

τοῦ ἀκούραστου λαμπροῦ Ἡλίου ν’ ἀγναντεύσω 

πόθησα, καθὼς Μορφεὺς ἀποπλανοῦσε φύσι. 

Μὲ τῶν ἄστρων φῶτα θύμησαις θὰ ἁλιεύσω. 

Ἕνας πλέριος στοχασμὸς τὸν κάματο τῆς μέρας 

δὲν κατάφερε ν’ ἀμβλύνη καὶ τὴν κεφαλή μου 

ἔγειρε λυτρωτικὰ εἷς ἁπαλός ἀγέρας. 

Τότε μάρτυς ἔγινα ὀνείρου ὠφελίμου. 

Μὰ ἂν ἦταν ὄνειρο θαρρῶ πὼς δὲν γνωρίζω. 

Αἴφνης ῥάγισε τὴν κεφαλὴ κεφάλι γκρίζο 

καὶ ξεπήδησε μικρὸς ἀητὸς γιομάτος κέφι, 

ποὺ μεμιᾶς ὁρμᾶ νὰ σχίση τ’ οὐρανοῦ τὰ νέφη. 

Μὲ ξέφρενη λαχτάρα στοὺς ἑπτὰ τοὺς οὐρανοὺς 

ἐπέδραμε γιὰ νὰ θαυμάσῃ κόσμους φωτεινούς. 

Ἠσθάνθη παρελθόντος δόξαις, μέλλοντος καημούς, 

ἐνῶ σκιαὶς θυσίαζαν στῆς λήθης τοὺς βωμούς. 

Ὁ ἀετὸς μετὰ πεθύμησε τὸ διάστημα 

νὰ κατακτήσῃ μόλο τὸ μικρὸ τ’ ἀνάστημα. 

Ἀφοῦ λοιπὸν πλησίασε τὸν Ἥλιο, τὰ φτερὰ 

μὰ καὶ τὰ σπλάχν’ ἀνάψαν σὰν λαμπάδες γοερά.