Σύμφωνα με την Γνωστική Ψυχολογία, οι άνθρωποι αντιμετωπίζοντας διάφορα καθημερινά προβλήματα, προκειμένου να απλοποιήσουν και να επισπεύσουν την διαδικασία λήψης αποφάσεων, εφαρμόζουν τους λεγόμενους "ευρετικούς μηχανισμούς" (heuristics), οι οποίοι μέσω ενός συνόλου εμπειρικά μαθημένων κανόνων μειώνουν την πολυπλοκότητα της ακριβούς εκτίμησης πιθανοτήτων και της στατιστικά δομούμενης πρόβλεψης. Ουσιαστικά, αποτελούν "συλλογιστικές συντομεύσεις", παρακάμψεις ενδιαμέσων βημάτων της αυστηρά δομημένης συλλογιστικής διαδικασίας, που θυσιάζουν την ορθολογική ακρίβεια του συμπεράσματος χάριν της γρήγορης εξαγωγής του και της επακόλουθης έγκαιρης αντίδρασης.
Το 1974, οι Tversky και Kahneman περιέγραψαν τρεις κύριες ευρετικές διαδικασίες, αν και σήμερα γνωρίζουμε πως υπάρχουν περισσότερες, όπως της Προσομοίωσης (Simulation heuristic), της Πλαισίωσης Αποφάσεων (Decision framing) κ.α. Πρώτα περιέγραψαν την ευρετική της Αντιπροσωπευτικότητας (Representativeness), δια της οποίας εάν μία κατάσταση Α αντανακλά μία κατάσταση Β θεωρούμενη ως αντιπροσωπευτική της, τότε θεωρείται μεγάλη η πιθανότητα να προέρχεται από εκείνη. Για παράδειγμα, εάν περιγραφεί ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου, μπορούμε να υποθέσουμε πως το επάγγελμά του είναι αυτό που συνδέεται στερεοτυπικά με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, ασχέτως εάν αυτό το επάγγελμα είναι πολύ σπανιότερο από άλλες επιλογές, δηλαδή παραβλέπονται οι αντικειμενικές συχνότητες των επιλογών. Εν προκειμένω, εάν θεωρήσουμε ένα άτομο σχολαστικό, τυπικό και επιμελές, τότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι είναι βιβλιοθηκάριος, αλλά στην πραγματικότητα αυτό το επάγγελμα είναι σπανιότερο από τις προαναφερθείσες ιδιότητες της προσωπικότητας. Το συγκεκριμένο άτομο θα μπορούσε να έχει οποιοδήποτε άλλο συνηθέστερο επάγγελμα για λόγους που δεν λάβαμε υπ' όψιν, όπως η διαθεσιμότητά του, οι σπουδές και η σταδιοδρομία του, η ικανότητά του να συνειδητοποιεί και να επιλέγει αυτό που του ταιριάζει κ.λπ.
Η δεύτερη περιγραφόμενη ευρετική είναι αυτή της Διαθεσιμότητας (Availability), μέσω της οποίας το άτομο θεωρεί ως περισσότερο πιθανή ή σωστή εκείνη την κατάσταση που συνειρμικά του έρχεται πρώτη στον νου. Ένα γεγονός μπορεί να θεωρείται σπουδαιότερο και ένα σύνολο πολυπληθέστερο, επειδή ανακαλείται πρώτο από την μνήμη ή γενικώς θεωρείται περισσότερο γνώριμο, ασχέτως εάν η σειρά των ανακαλούμενων δεδομένων εξαρτάται από υποκειμενικούς παράγοντες. Εάν π.χ. διερωτηθούμε ποια είναι η "αγαπημένη" τροφή των Ελλήνων και πρόσφατα έχουμε φάει αρεστό σε εμάς μουσακά, μπορεί να σκεπτούμε αυτόν ως πρώτη και επικρατέστερη απάντηση, χωρίς όμως να διαθέτουμε ερευνητικά δεδομένα για τον γενικό πληθυσμό.
Η τρίτη περιγραφόμενη ευρετική είναι αυτή της Προσαρμογής και του Αγκυροβολήματος (Adjustment and Anchoring), με την οποία, όταν το άτομο είναι αβέβαιο, αξιολογεί πρόσωπα και καταστάσεις με βάση κριτήρια, πρότυπα και εν γένει σημεία αναφοράς που αντλεί από τα προσωπικά του βιώματα, τα οποία σχετίζονται με τον εαυτό του ή τα άτομα τους περιβάλλοντός του. Φερ' ειπείν, συγκρίνει την συμπεριφορά ενός αγνώστου ατόμου με την απομνημονευμένη συμπεριφορά ενός ατόμου που ήδη γνωρίζει. Επί παραδείγματι, εάν δω μία γυναίκα με χαρακτηριστικά σγουρά μαλλιά και η μητέρα μου έχει τέτοια μαλλιά, τότε μπορεί να υποθέσω ότι μοιάζει γενικά στην μητέρα μου, παρότι αυτό είναι ένα μεμονωμένο γνώρισμα που δεν σχετίζεται άμεσα με άλλα.
Στην πραγματικότητα, οι ευρετικοί μηχανισμοί είναι πολλοί και περίπλοκοι, τους χρησιμοποιούμε καθημερινά χωρίς να το συνειδητοποιούμε και ίσως να συνδέονται με διάφορα αρχέγονα "αρχέτυπα" κατά την ψυχαναλυτική θεώρηση του Carl Jung. Εάν δεν βοηθούσαν στην επιβίωση του ανθρώπου, δεν θα επικρατούσαν εξελικτικά. Για παράδειγμα, το κόκκινο είναι το χρώμα του αίματος και της φωτιάς. Από αρχαιοτάτων χρόνων, η θέασή του προκαλούσε αυθόρμητα αισθήματα απειλής, συναγερμού και εγρήγορσης-κινητοποίησης. Γι' αυτόν τον λόγο, πυροσβεστικά οχήματα και ασθενοφόρα και γενικότερα επιγραφές και σήματα κινδύνου εμπεριέχουν ερυθρούς χρωματισμούς. Βεβαίως, οι γνώστες της συμπεριφορικής ψυχολογίας εκμεταλλεύονται τέτοιους ασυνείδητους συνειρμούς προς ίδιον όφελος. Οι "ειδοποιήσεις" στις διαδικτυακές εφαρμογές κοινωνικής δικτύωσης είναι επίσης κόκκινες, για να κεντρίζουν την προσοχή του χρήστη, ενώ οι επαναστατικές ιδεολογίες του 20ου αιώνα (π.χ. κομμουνισμός) εκφράζονταν με κόκκινα λάβαρα, θέλοντας να εμπνεύσουν ένταση και πάθος.
Η εφαρμογή των ευρετικών όταν παραβλέπει κάποια αντικειμενικά δεδομένα ενίοτε οδηγεί σε λογικές πλάνες (π.χ. αυθαίρετες γενικεύσεις), αλλά είναι πολύ χρήσιμη στην καθημερινότητα όποτε απαιτείται γρήγορη λήψη αποφάσεων. Όταν βλέπω τον ουρανό συννεφιασμένο, θα πάρω ομπρέλα ξεχνώντας τις διαβεβαιώσεις του δελτίου καιρού ότι δεν θα βρέξει. Πιθανόν να κουβαλήσω την ομπρέλα ασκόπως, αλλά σίγουρα δεν θα βραχώ. Το αν με ενοχλεί περισσότερο η ομπρέλα ή το νερό εξαρτάται από την υποκειμενική ιεράρχηση των προτεραιοτήτων μου. Από την ικανότητά μου να συνυπολογίζω λογικά αυτήν την ιεράρχηση, πέραν των ευρετικών, εξαρτάται η ποιότητα των αποφάσεών μου.
Κατόπιν όλων αυτών, συνάγεται το συμπέρασμα ότι υφίστατο επί πολλούς αιώνες μία στοιχειώδης επίγνωση (εναισθησία) των "ευρετικών μηχανισμών", οι οποίοι συνδέονται με τις έννοιες του στερεοτύπου και της προκατάληψης. Δεν υπάρχει καπνός χωρίς φωτιά. Μπορεί αυτό που βλέπουμε να είναι κάποιου άλλους είδους νέφος αντί καπνού ή μπορεί την φωτιά να την άναψε ελεγχόμενα ο γείτονας για να καύσει χόρτα, αλλά ο αντανακλαστικός φόβος μας είναι δεδομένος και μας σώζει σε περιπτώσεις αληθινής πυρκαγιάς. Αντιστοίχως, η επιφυλακτικότητα απέναντι σε κάποιον με χαρακτηριστικά -ακόμη και επιφανειακά- που θυμίζουν εγκληματία είναι μία υγιής, φυσιολογική αντίδραση. Με περαιτέρω κριτική εξέταση, αυτός ο άνθρωπος ενδέχεται να αποδειχθεί εντιμότατος, αλλά διαφορετικά η αρχική μας προκατάληψη θα μας έσωζε από τα χειρότερα. Όπως λέγει κι ένα άλλο λαϊκό ρητό, "φύλαγε τα ρούχα σου για να 'χεις τα μισά". Ο λαός έχει ένστικτα. Η (θυμο)σοφία του είναι πρακτική, όχι ακαδημαϊκή. Όμως ουδείς δικαιούται να αμφισβητήσει την ικανότητά του να επιβιώνει, τουλάχιστον όποτε εμφανίζεται "ψυχικά υγιής"...
Βιβλιογραφική αναφορά
Tversky, Α., & Kahneman, D. (1974). Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases. Science, New Series, 185(4157), 1124-1131.
Bodenhausen, G. V. (1994). Stereotypes as energy-saving devices: A peek inside the cognitive toolbox. Journal of Personality and Social Psychology, 66(1), 37-47.
Sng, O., Williams, K.E.G., & Neuberg, S.L. (2016). Evolutionary Approaches to Stereotyping and Prejudice. Στο The Cambridge Handbook of the Psychology of Prejudice. CUP, 21-46.
Ι.Σαρρής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου