Στην εποχή μας, είναι γνωστό ότι ο εβραϊκής καταγωγής Sigmund Freud επέκρινε τις θρησκευτικές πρακτικές και στον δημόσιο λόγο του προήγαγε ένα είδος αθεΐσμού, καταλογίζοντας την ιδέα του Θεού στο πρότυπο του "αυταρχικού πατέρα" και το "υπερ-εγώ" του. Ωστόσο, ουδέποτε αποποιήθηκε την ιουδαϊκή πολιτισμική του ταυτότητα, η οποία επέδρασε αναμφίβολα στο έργο του. Ο επίσης Εβραίος ψυχολόγος David Bakan στο βιβλίο του "Freud et la tradition mystique juive" (1958), που κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 2020 από τις εκδόσεις Ηριδανός, παρέχει αρκετά τεκμήρια και επιχειρήματα για να πιστεύσουμε ότι ο Φρόυντ όχι μόνον εμπνεόταν από την ιουδαϊκή μυστικιστική παράδοση, αλλά κατέβαλλε και προσπάθειες για να καμουφλάρει τις πηγές της. Δεν είναι λίγοι οι ερευνητές που αντιμετωπίζουν την φροϋδική Ψυχανάλυση ως μία συνειδητή ή ασυνείδητη απόπειρα εκκοσμικεύσεως του ιουδαϊκού μυστικισμού. Για την Marthe Robert, το έργο το Φρόυντ συνέστησε ένα κεφάλαιο της εβραϊκής ιστορίας και το τελευταίο σχόλιο του Ταλμούδ [1].
Όταν ο ραββίνος Chaim Bloch συνάντησε τον D. Bakan, του διηγήθηκε μία επίσκεψη στο γραφείο του Φρόυντ κατά την οποία παρετήρησε καβαλιστικά βιβλία και την γαλλική έκδοση του Zohar στη βιβλιοθήκη του [2]. Ο Bakan υπεστήριξε ότι ο Φρόυντ εφήρμοζε διάφορες τεχνικές για την απόκρυψη των πραγματικών πηγών της εμπνεύσεώς του, εφόσον πολλά από τα προσφιλή του παραδείγματα ήσαν επινοημένα. Πράγματι, η οιαδήποτε σύνδεση της Ψυχαναλύσεως με τον Ιουδαϊσμό αφενός θα αποξένωνε τους αθρήσκους θετικιστές και αφετέρου θα έστρεφε το μένος των αντισημιτών εναντίον του (καθώς στην Βιέννη των τελών του 19ου αιώνος διεξήγοντο αρκετές αντισημιτικές εκστρατείες λόγω φημών περί τελετουργικών δολοφονιών Χριστιανών). Άλλωστε, η Καμπαλά (Kabbalah) από την φύση της ευνοεί την απόκρυψη, εφόσον η μυστική διδασκαλία της παραδίδεται προφορικά και με νύξεις από τον έναν άνθρωπο στον άλλον, εάν αυτός θεωρηθεί εκλεκτός αποδέκτης της γνώσεως. Ακόμη και ο προπομπός του καβαλιστικού συστήματος, Μαϊμωνίδης (1138-1204), στην προσπάθειά του να μην παραβεί τον άτυπο κανόνα περί μη καταγραφής της Γνώσεως, στα μυστικιστικά συγγράμματά του χρησιμοποιούσε μία σκοτεινή και δυσνόητη γραφή, προοριζόμενη για έναν περιορισμένο κύκλο εκλεκτών ερμηνευτών. Το καβαλιστικό πρότυπο ακολουθεί και η μέθοδος που καθιέρωσε ο Φρόυντ για την διδασκαλία της Ψυχαναλύσεως, της οποίας τα "μυστικά" μεταλαμπαδεύονται προφορικά και βιωματικά, από τον διδάσκαλο ψυχαναλυτή στους ασκουμένους. Όπως διατείνονται και οι νεώτεροι φροϋδιστές, η Ψυχανάλυση δεν εκμαθαίνεται μέσα από βιβλία. Όλοι οι πρώτοι ψυχαναλυτές-μαθητές του Φρόυντ ήσαν Εβραίοι, με εξαίρεση τον Carl Jung, τον οποίον ο Φρόυντ επεδίωξε να τον δει μόνιμο πρόεδρο των διεθνών ψυχαναλυτικών συνεδρίων γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, που συνεπαγόταν διπλωματικές ωφέλειες. Μάλιστα, φέρεται να δήλωσε χαρακτηριστικά ενώπιον διαφωνούντων μαθητών του: "Οι περισσότεροι από εσάς είναι Εβραίοι και άρα δεν μπορείτε να κερδίσετε φίλους της νέας διδασκαλίας. Οι Εβραίοι πρέπει να είναι ικανοποιημένοι με τον συνετό ρόλο προετοιμασίας του εγχειρήματος. Είναι απολύτως αναγκαίο να αναπτύξω σχέσεις στον κόσμο των επιστημών. Προσπαθώ εδώ και χρόνια και πολύ συχνά δέχομαι επιθέσεις. Κινδυνεύουμε όλοι. [...] Αυτός ο Ελβετός [σ.σ. εννοεί τον Jung] θα μας σώσει, κι εμένα και όλους σας." [3]
O Φρόυντ σύχναζε και παρέδιδε διαλέξεις στο βιεννέζικο παράρτημα της εβραϊκής αδελφότητος B'nai B'rith, ήταν μέλος του Επιστημονικού Ινστιτούτου Yiddish του Vilno (YIVO) και είχε γνωρίσει προσωπικά τον πρωτεργάτη του σιωνισμού Theodore Herzl, ενώ ο γιος του Martin ανήκε στην σιωνιστική οργάνωση Kadimah. Ο Εβραίος μουσικολόγος Max Graf μας πληροφορεί στα απομνημονεύματά του πως, όταν αμφιταλαντευόταν για την ενδεχόμενη και πολλά συμφέρουσα χριστιανική βάπτιση του παιδιού του, ο Φρόυντ τον αποθάρρυνε με τα εξής λόγια: "Αν δεν αφήσεις τον γιο σου να μεγαλώσει ως Εβραίος, θα του στερήσεις εκείνες τις πηγές ενέργειας που δεν μπορούν να αντικατασταθούν από τίποτε άλλο. Πρέπει να αγωνιστεί ως Εβραίος να του εμφυσήσεις όλην την ενέργεια που απαιτεί αυτός ο αγώνας." [4] Στην "Ερμηνεία των Ονείρων" του (1899), ο Φρόυντ περιέγραψε την φαντασιωσική ταύτιση που ένιωθε με τον Αννίβα Βάρκα, τον αρχαίο Σημίτη στρατηγό που θέλησε να εκδικηθεί την μισητή του Ρώμη, το σύμβολο της ρωμαιοκαθολικής παραδοσιακής Ευρώπης [5].
Ο Φρόυντ, μη δυνάμενος να είναι θετικιστής, έτρεφε μία αμοιβαία αμφιθυμία έναντι της επιστημονικής μεθόδου. Η ψυχαναλυτική μέθοδος δεν ήταν επιστημονική. Σύμφωνα και με την μεταγενέστερη επιστημολογία του Karl Popper, μία επιστημονική υπόθεση πρέπει να μπορεί και να επαληθευθεί και να διαψευσθεί. Επομένως, μη αποδείξιμες φροϋδικές θέσεις, όπως π.χ. ο ισχυρισμός ότι όλοι οι άνθρωποι στην παιδική ηλικία λησμονούν τις περασμένες ψυχοσεξουαλικές φάσεις, δεν δύνανται να σταθούν επιστημονικά. Το έργο του Φρόυντ ενίοτε εμφανίζει αντιφάσεις, όπως η αμφιθυμία του για "μεταφυσικά φαινόμενα" σαν την ύπνωση, την τηλεπάθεια και την μεταφορά σκέψεων και η συχνή διάσταση μεταξύ διαφωτιστικών και ρομαντικών, νεωτεριστικών και αποκρυφιστικών στοιχείων στον λόγο του, έναντι των οποίων παρέμενε πάντοτε ανοικτός. Σε μια επιστολή του το 1921, έγραψε: "Δεν είμαι από αυτούς που απορρίπτουν a priori τη μελέτη των λεγόμενων απόκρυφων ψυχικών φαινομένων σαν αντιεπιστημονική, απαξιωτική ή ακόμα και σαν επικίνδυνη. Αν ήμουν στην αρχή και όχι στο τέλος μιας επιστημονικής σταδιοδρομίας, όπως είμαι σήμερα, θα μπορούσα ενδεχομένως να επιλέξω ακριβώς αυτόν τον τομέα έρευνας, παρά τις δυσκολίες." [6]
Διάφορα γεγονότα της προσωπικής ζωής του Φρόυντ ενδεικνύουν έναν μαγικό τρόπο σκέψεως. Η ψυχαναλύτρια Lydia Flem έχει παρατηρήσει ότι τα αρχικά των ονομάτων που ο Φρόυντ έδωσε στα παιδιά του (Mathilde, Martin, Oliver, Sophie, Hanna, Ernst) σχηματίζουν το όνομα Moshe (Μωυσής) [7]. Στις αναλογίες των γραπτών του, ο Φρόυντ αρεσκόταν να παρομοιάζει εαυτόν με τον Μωυσή. Σύμφωνα με την καβαλιστική παράδοση, εκτός από τις Δέκα Εντολές, στο όρος Σινά ο Θεός είχε παραδώσει στον Μωυσή και μία απόκρυφη προφορική Τορά, την Kabbalah, η οποία έπρεπε να διδάσκεται μυστικά σε έναν κλειστό κύκλο "εκλεκτών", από γενιά σε γενιά.
Ο ανθρωπολόγος Bronislaw Malinowski θεώρησε ότι ο Φρόυντ εμπνεύσθηκε το Οιδιπόδειο ψυχοσύμπλεγμα (δηλαδή την "ερωτική" προσκόλληση του μικρού αγοριού προς την μητέρα και το μίσος του για τον πατέρα) όχι από τον φόνο του Λαΐου υπό του Οιδίποδος στην ελληνική μυθολογία, αλλά από τον Μωυσή, που δολοφονήθηκε από Εβραίους σύμφωνα με τον Φρόυντ [8]. Η ταλμουδική απαγόρευση να κοιμάται ο υιός στο κρεβάτι της μητέρας του ακόμη και μετά τον θάνατό της εγείρει επιεικώς περίεργους συνειρμούς, που μπορεί να έχουν σχέση με το "οιδιπόδειο". Ίσως και εξαιτίας αυτών των λόγων, καθώς και λόγων όχι ασχέτων με το αρχέτυπο της "αποπλανήσεως του Λωτ" (αντί του "συνδρόμου της Ηλέκτρας"), η ιουδαϊκή κουλτούρα είναι δέσμια συναισθημάτων φόβου, φιλενοχής και φιλοτιμωρίας, τα οποία πιθανώς να νοηματοδότησαν την φροϋδική αντίληψη της ιδεοψυχαναγκαστικής νευρώσεως.
Το σεξ κατέχει περίοπτη θέση στην θεολογία της Καμπαλά και του Ταλμούδ, όπως και στην φροϋδική ψυχανάλυση. Για τον Φρόυντ, η σεξουαλική λίμπιντο αποτελεί την πρωτογενή ζωτική ενέργεια της ανθρώπινης ψυχής, την κινητήριο δύναμη κάθε πολιτισμικής εκδηλώσεως, κάτι που δεν συγκρούεται επ' ουδενί με την ταλμουδική παράδοση. Το Βαβυλωνιακό Ταλμούδ (Talmud Bavli) ορίζει το σεξ σαν θρησκευτική υποχρέωση (devar mitzvah) και την σεξουαλική απόλαυση (onah) ως μία από τις τρεις υποχρεωτικές παροχές του άνδρα προς την γυναίκα (μαζί με το φαγητό και την ένδυση, βλ. Gittin 70a), ενώ ο άνδρας είναι ελεύθερος να συνουσιάζεται και με άλλες γυναίκες (όπως ο Φρόυντ στην ερωτικά άστατη ζωή του). Πολλοί ταλμουδιστές ραββίνοι, μάλιστα, πιστεύουν ότι η ποιότητα του γεννημένου παιδιού εξαρτάται από την ποιότητα του σεξ όθεν προήλθε η σύλληψή του [9]. Στο απόσπασμα Baba Mezi'a 84a του Βαβυλωνιακού Ταλμούδ, γίνεται λόγος για σύγκριση μήκους πεών ως δείκτη δυνάμεως, στο απόσπασμα Ketubot 61b καθορίζεται η επιτακτική συχνότητα του σεξ ανάλογα με το επάγγελμα του ανδρός, ενώ αλλού δίνονται περιγραφές των ιδανικών "προκαταρκτικών" (Mishneh Torah 21:9). Ας μην λησμονούμε, επιπλέον, ότι οι Εβραίοι -μεταξύ άλλων χώρων- έχουν κυριαρχήσει και στην βιομηχανία της πορνογραφίας, ως παραγωγοί και εκτελεστές, από τα πρώτα βήματα της στον 20ο αιώνα [10].
Επηρεαζόμενος από τον επίσης Εβραίο και πιθανώς καβαλιστή Wilhelm Fliess, ο Φρόυντ ενσωμάτωσε στην ψυχαναλυτική θεωρία του και την έννοια της αμφισεξουαλικότητας (Bisexualität), η οποία συνιστά τρόπον τινά πρόδρομο των μετανεωτερικών θεωριών του φύλου. Σύμφωνα με τους Fliess και Freud, κάθε άνθρωπος από την γέννησή του έχει συγχρόνως και θηλυκές και αρσενικές σεξουαλικές διαθέσεις, οι οποίες εκφράζονται μέσα από τις ψυχικές συγκρούσεις που διέρχεται μέχρι να αποδεχθεί το τελικό φύλο του [11]. Στην μεσαία στήλη του καβαλιστικού Δένδρου της Ζωής, το "αρσενικό" sefirot του Yesod, που συμβολίζει τα ανδρικά γεννητικά όργανα, συλλέγει τις ζωτικές δυνάμεις των ανώτερων sefirot και τις διοχετεύει στο "θηλυκό" sefirot του Malkuth, που συμβολίζει τα θηλυκά γεννητικά όργανα και εκφράζει την γη. Στην αγγελική σφαίρα, το Yesod παραπέμπει στον Γαβριήλ και το Malkuth στον "Τετραγάμματο" (Θεό του Ισραήλ), ενώ στην δαιμονική σφαίρα το Yesod παραπέμπει στον Γαμαλιήλ και το Malkuth στην Λίλιθ. Η μεσαία στήλη του Δένδρου, λοιπόν, ισορροπεί μεταξύ αρρενωπότητος και θηλυκότητος, αλλά τα sefirot της δεξιάς εκφράζουν αρσενικές ιδιότητες και αυτά της αριστερής θηλυκές. To Δένδρο της Ζωής εν συνόλω, με τα 11 sefirot του, εκφράζει πτυχές της ύπαρξης του Θεού και της ανθρώπινης ψυχής, που εμπεριέχουν αρμονικά και το αρσενικό (Yesod) και το θηλυκό στοιχείο (Malkuth). Σύμφωνα με την καβαλιστική μυθολογία, καθώς ο πρωτόπλαστος Αδάμ δημιουργήθηκε κατ' εικόνα και ομοίωση του θεού, αρχικά ήταν και αρσενικός και θηλυκός! Ο αμφιφυλόφιλος χαρακτήρας προκύπτει από τον συνδυασμό όλων των στοιχείων της θεότητος και εκφράζει την αρμονική ισορροπία που διέπει ολόκληρο τον κόσμο [12]. Επιπροσθέτως, η Καμπαλά θεωρεί εφικτή την μετεμψύχωση μίας αρσενικής ψυχής σε θηλυκό σώμα [13], γεγονός που παραπέμπει στην σύγχρονη μεταμοντέρνα διάκριση μεταξύ βιολογικού φύλου και εκφράσεως φύλου.
 |
| Το καβαλιστικό Δένδρο της Ζωής |
Η αποκρυφιστική Αριθμολογία ήταν μία έτερη πτυχή της Kabbalah που ενδιέφερε τον Φρόυντ. Αναφερόμενος στην περίπτωση μιας ασθενούς του, ο Φρόυντ διηγήθηκε την εμπειρία της με έναν μάντη: "[...] της έβαλε το χέρι πάνω σ' ένα φλυτζάνι που ήταν γεμάτο στάχτη, μελέτησε προσεκτικά το αποτύπωμα και στη συνέχεια της διηγήθηκε ένα σωρό πράγματα για σκληρούς αγώνες που την περίμεναν και τελείωσε με την παρήγορη διαβεβαίωση ότι τελικά θα παντρευτεί και στα 32 της θα έχει δύο παιδιά. [...] Διαπίστωσα εύκολα ότι δεν είχε την παραμικρή ιδέα για το τι μπορούσαν να σημαίνουν οι δύο αριθμοί της προφητείας (2 και 32), αν βέβαια σήμαιναν κάτι." Προφανώς, αυτοί οι αριθμοί σήμαιναν κάτι για τον Φρόυντ. Ο μελετητής Στέφανος Ροζάνης υποστηρίζει πως ο Φρόυντ έπλασε με την φαντασία του αυτήν την ιστορία, με σκοπό να καταλήξει σε αυτούς τους δύο αριθμούς, που έχουν μεγάλη σημασία στις ερμηνείες της Καμπαλά [14]. Ο αριθμός 32 συμβολίσει τους 32 δρόμους της σοφίας του θεού διαμέσου των οποίων υποστασιοποιείται η θεία αποκάλυψη στον κόσμο. Ο αριθμός 2 συμβολίζει αφενός το αριθμολογικό σθένος του ιουδαϊκού γράμματος Beth (2) που σημαίνει τον "οίκο" (σθένος του οίκου) και, αφετέρου, την δυαδικότητα με την οποία γεννήθηκε το Δημιούργημα ώστε να υποστασιοποιηθεί η θεία Σοφία (Hohma), η οποία ενθυμίζει και τον "Αιώνα Σοφία" της μυθολογίας των Γνωστικιστών.
Ο Φρόυντ αποδεικνύει ότι δεν υφίστανται γνωσιολογικά στεγανά μεταξύ πολιτισμικών αρχετύπων, θρησκείας, φιλοσοφίας, ακόμη και επιστημονικολογίας. Εκ των πραγμάτων, η εβραϊκή ταυτότητα δεν άφησε τον πολυσχιδή στοχασμό του ανέγγιχτο, ανεξαρτήτως εάν ο ίδιος γνώριζε ή απέκρυπτε την συμβολή της. Εν πάση περιπτώσει, ο Σίγκμουντ Φρόυντ σήμανε έναν σημαντικό σταθμό στην ιστορία των ιδεών, διαλύοντας εν πολλοίς καρτεσιανές και διαφωτιστικές βεβαιότητες για το Ratio. Απομένει η επισταμένη διερεύνηση του πιθανού ρόλου που διεδραμάτισε η "μυστική" ιουδαϊκή κληρονομιά του στην επόμενη φάση του δυτικού πολιτισμού, στην διαδοχή της Νεωτερικότητος από την Μετανεωτερικότητα...
Βιβλιογραφικές παραπομπές
1. Marthe Robert, "D'Oedipe à Moise-Freud et la conscience juive", Calman-Levy, 1974, σελ.19.
2. David Bakan, "Ο Φρόιντ και ο ιουδαϊκός μυστικισμός" (μτφρ. Ρεβέκκα Πέσσαχ), Εκδόσεις Ηριδανός, 2020, σελ.16-24.
3. Ρένος Παπαδόπουλος, "Carl Gustav Jung: Critical Assessments" Vol. II, Psychology Press, 1992, σελ.191.
4. Max Graf, "Reminiscences of Professor Sigmund Freud", The Psychoanalytic Quarterly Vol. 11(4), 1942, σελ.465-476.
5. Diane Jonte-Pace, "Teaching Freud", American Academy of Religion Book, 2003, σελ.84-85.
6. Sigmund Freud, Ernst Freud, "Letters Sigmund Freud", Basic Books, 1960, σελ.334.
7. D. Bakan, ό.π., σελ.117.
8. Θανάσης X. Τζούλης, "Μελετήματα για την Ψυχανάλυση", Μπαρμπουνάκης, 1992, σελ.21.
9. Hebrew Union College - Jewish Institute of Religion, "Sex in the Talmud", 14/03/2016 (ανακτήθηκε τον Απρίλιο του 2022), <http://huc.edu/research/libraries/blog/2016/03/14/sex-in-talmud>.
10. Steven Bayme, Gladys Rosen, "The Jewish Family and Jewish Continuity", KTAV Publishing House, 1994, 181-184.
11. Frank Sulloway, "Freud, Biologist of the Mind: Beyond the Psychoanalytic Legend". Harvard University Press, 1992, σελ.170-174.
12. Karen Guberman, ""To Walk in All His Ways": Towards a Kabbalistic Sexual Ethic", The Journal of Religious Ethics Vol. 14(1), 1986, σελ.61-80.
13. Rabbi Yitzchak Luria, "Cross-Gender Soul Migration. Gate of Reincarnations: Chapter Nine, Section 2", Kabbalah Online (ανακτήθηκε τον Απρίλιο του 2022), <https://www.chabad.org/kabbalah/article_cdo/aid/380899/jewish/Cross-Gender-Soul-Migration-92.htm>.
14. Στέφανος Ροζάνης, "Ο Φρόιντ και ο αποκρυφισμός" στο D. Bakan, "Ο Φρόιντ και ο ιουδαϊκός μυστικισμός", ό.π., σελ.118-119.
Ιωάννης Σαρρής, © Φιλαλήθεια 2022.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου