Η αντιπαραβολή του ελληνικού Κόσμου με την δυτική εσχατολογία στο έργο του Κώστα Παπαϊωάννου

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο φιλόσοφος Κώστας Παπαϊωάννου (1925 - 1981) ανήκε στην ομάδα των φερέλπιδων Ελλήνων που το 1945 έλαβαν υποτροφία σπουδών από το γαλλικό κράτος, μαζί με τους Αξελό, Καστοριάδη, Σβορώνο κ.α. Στο Παρίσι άσκησε μία εξ αριστερών πολιτική κριτική στον σοβιετικό ολοκληρωτισμό και πραγματοποίησε αξιοπρόσεκτες μελέτες σχετικά με τον μαρξισμό, την εγελιανή φιλοσοφία και την αρχαία ελληνική γραμματεία. Από μικρή ηλικία εκδήλωσε ενδιαφέρον για την φιλοσοφία των Ελλήνων και την αρχαία τραγωδία, η οποία εξέφραζε τις αντιλήψεις τους για τον κόσμο. Στο δοκίμιό του «Κόσμος και Ιστορία: ελληνική κοσμολογία και δυτική εσχατολογία» (1955), που δημοσιεύθηκε από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις το 2000, καθώς και σε άλλες σχετικές εργασίες του, ο Παπαϊωάννου αντιπαρέβαλε με ζωντανό λόγο την έντονη ιστορική συνείδηση των δυτικών με την ανιστορική οντολογία των αρχαίων Ελλήνων.

Στην νεωτερικότητα ο ευρωπαϊκός πολιτισμός κυρίευσε την οικουμένη και δημιούργησε ένα imperium το οποίο μέχρι τούδε δεν έχει απειληθεί από βαρβαρικές εξωτερικές δυνάμεις που δεν μπορεί να αφομοιώσει. Με την ακόρεστη θέληση για δύναμη και τις ατελεύτητες προσπάθειες για καθυπόταξη της φύσεως, το δυτικό άτομο θεώρησε εαυτόν ως κύριο της ιστορίας και αγωνίσθηκε για να πλησιάσει προοδευτικά στην τέλεια έκπτυξη της ελευθερίας του και συνακόλουθα στην αυτοπραγμάτωσή του, την οποία τοποθέτησε εσχατολογικά σε έναν μελλοντικό χρόνο. Το 1806 στην Ιένα ο Hegel είδε στο πρόσωπο του Ναπολέοντος την ενσάρκωση της παγκόσμιας ιστορίας. Απεναντίας, οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου αντιμετωπίσθηκαν με «μνημειώδη αδιαφορία» από τον δάσκαλο και φίλο του Αριστοτέλη, ο οποίος πιθανότατα αδυνατούσε να συλλάβει την έννοια της «παγκόσμιας ιστορίας». Οι αρχαίοι Έλληνες δεν μπορούσαν να διανοηθούν την ιδέα της προόδου. Μάλιστα, οσάκις ξεπέρασαν την κοινή μεταξύ προχριστιανικών πολιτισμών ιδέα της κυκλικότητας του χρόνου, πίστευσαν ότι η διαδοχή των αιώνων επιφέρει παρακμή και αποσύνθεση, καθώς το «χαλκούν γένος» των ανθρώπων απομακρύνεται από τον «χρυσό αιώνα» των ηρώων, σύμφωνα με την κοσμογονία του Ησιόδου. Κάθε θορυβώδες γεγονός της επικαιρότητας απλώς θύμιζε αυτήν την δυσοίωνη εξέλιξη. 

Οι θέσεις του Jean Bodin για την Ιστορία

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο Jean Bodin (1530 - 1596) ήταν Γάλλος νομικός, οικονομολόγος, πολιτικός φιλόσοφος και υποστηρικτής της απόλυτης μοναρχίας. Καίτοι καθολικός ο ίδιος, καθώς δυσανασχετούσε με τις αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ καθολικών και προτεσταντών στην χώρα του, προσανατολιζόταν σε μια κοσμική ερμηνεία των ανθρωπίνων υποθέσεων ανεξάρτητη από θρησκευτικές παραδοχές. Ως γνήσιο αναγεννησιακό πνεύμα, μελετούσε παράλληλα απόκρυφες τέχνες όπως η δαιμονολογία, ο ερμητισμός, η αστρολογία και η αριθμολογία, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε από την σύλληψη μεθόδων βασανισμού για μάγους και μάγισσες (στο Démonomanie des sorciers, 1580).

Στο βιβλίο του «Methodus ad facilem historiarum cognitionem» (1566), ο Bodin προσέφερε πρακτικές συμβουλές για την εύκολη ανάγνωση της ιστορίας καθώς και μια νέα φιλοσοφία για την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, λοιπόν, πως ήταν ο πρώτος στοχαστής των νεώτερων χρόνων που πρότεινε συγχρόνως μία γνωσιολογική και μία θεωρησιακή φιλοσοφία της ιστορίας. Σύμφωνα με την μέθοδό του, η μελέτη της ιστορίας πρέπει να εστιάζει αρχικά στα πρώτα γεγονότα και ύστερα προοδευτικά στα πιο πρόσφατα, ενώ πρέπει να συνοδεύεται από μελέτη της κοσμογραφίας, της γεωγραφίας, της γεωμετρίας και της τοπογραφίας που αντιστοιχούν σε κάθε ιστορική ενότητα. Όλες οι ιστορικές πηγές πρέπει να εξετάζονται κριτικά, διότι η μεν αφελής αποδοχή τους οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα και η δε καχύποπτη απόρριψή τους δεν οδηγεί σε κανένα συμπέρασμα. 

Η ανάπτυξη της Ιστοριογραφίας: Από τα Ομηρικά έπη στον Θουκυδίδη

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, η ελληνική λέξη «ἱστορία» σημαίνει αφενός το σύνολο των γεγονότων του παρελθόντος και των σχετικών με αυτά αναμνήσεων που διασώζονται στο παρόν και αφετέρου την ιστοριογραφία, δηλαδή την διαδικασία της συστηματικής καταγραφής τους ως κληροδοτήματος για τις επόμενες γενεές. Σαφώς, το πρώτο σημαινόμενο απετέλεσε προϋπόθεση του δευτέρου και, συνεπώς, η σύλληψή του προηγήθηκε χρονικά. Σε διάφορους ανεπτυγμένους πολιτισμούς παρουσιάσθηκε ένα ποικίλου βαθμού ενδιαφέρον για την ιστορία, που όμως δεν ακολουθήθηκε πάντα από μια προσπάθεια συστηματοποιημένης και αυστηρά λογικής αποδελτιώσεώς της ανεξάρτητη από μυθολογικές παραδόσεις, θρησκευτικές διόπτρες και μεταφυσικές προσδοκίες. Ο κλασικός πολιτισμός των Ελλήνων ήταν από τους λίγους που έφθασαν σε αυτό το επίπεδο και οι ιστορικοί του απετέλεσαν υπόδειγμα για τον μετέπειτα δυτικό κόσμο. 

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Giambattista Vico

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο όρος «Φιλοσοφία της Ιστορίας» είθισται να αποδίδεται στον στυλοβάτη του Διαφωτισμού, Βολταίρο, ο οποίος στο ομώνυμο βιβλίο που εξέδωσε το 1765 υποστήριξε ότι χάρη στον «ορθό λόγο» η κοινωνία θα προοδεύσει νομοτελειακά ανεξαρτήτως θρησκευτικών προκαταλήψεων ή πολιτικών εμποδίων. Ωστόσο, στην εποχή του Διαφωτισμού ο πρώτος άνθρωπος που ασχολήθηκε επισταμένα με την ιστορία, προσπαθώντας να συναγάγει γενικά νοήματα φιλοσοφικού ενδιαφέροντος πίσω από την εκδίπλωσή της, ήταν ουσιαστικά ένας προνεωτερικός αντι-διαφωτιστής και κατά κάποιον τρόπο πρόδρομος του ρομαντισμού. Ο Giambattista Vico (1668 - 1744) ήταν Ιταλός φιλόσοφος, νομικός και καθηγητής ρητορικής στο πανεπιστήμιο της Νάπολης, ο οποίος στάθηκε επιφυλακτικός απέναντι στον ρασιοναλισμό του Ρενέ Ντεκάρτ. Δεν αμφισβήτησε την λογική συνέπεια της καρτεσιανής επιστημονικής μεθόδου, αλλά δεν την αποδέχθηκε ως την μόνη εφικτή οδό προς την αλήθεια, διότι ελάχιστες εφαρμογές μπορεί να έχει στα πνεύματα και τις σχέσεις των ανθρώπων, οι οποίοι τείνουν να δημιουργούν δικές τους υποκειμενικότερες και ανορθολογικές πραγματικότητες. Τουτέστιν, η «γεωμετρία» των φυσικών δεν υποκαθιστά την φαντασία των ανθρώπων. Μάλιστα, η ρήση του αναφορικά με την κατασκευασιμότητα της αλήθειας (Verum esse ipsum factum), σε συνδυασμό με το έντονο ερευνητικό του ενδιαφέρον για το πώς αυτή εκφράζεται μέσα στην γλώσσα, οδήγησαν αρκετούς μελετητές να τον χαρακτηρίσουν ως προπομπό του γλωσσικού Κονστρουκτιβισμού (Constructivism). 

Ο ιστορικός υλισμός του Karl Marx

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Μεταξύ των συγγραφέων που καταπιάστηκαν με την ερμηνεία της ιστορίας, ο Γερμανοεβραίος Karl Heinrich Marx (1818 - 1883) ήταν πανθομολογουμένως ο πιο αμφιλεγόμενος. Οι αφορισμοί φανατικών οπαδών και πολεμίων του και τα συμπαρομαρτούντα πολιτικά τους πάθη έχουν καταστήσει την αντικειμενική αξιολόγηση του έργου του υπόθεση ιδιαιτέρως δυσχερή. Την πόλωση γύρω από το όνομά του την είχε επιδιώξει εξαρχής ο ίδιος ο Marx. Κατά δική του παραδοχή, σε αντίθεση με τους πλείστους προγενέστερους φιλοσόφους, δεν επιδίωξε απλώς την ερμηνεία του κόσμου αλλά την ουσιαστική αλλαγή του. Ως εκ τούτου, το έργο του παρουσιάζει αμιγώς πολιτικό χαρακτήρα. Η συγκρότηση μιας συστηματοποιημένης φιλοσοφίας ή ιστορικής αφηγήσεως δεν ήταν το κύριο μέλημά του. Υπήρξε γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού και η πίστη του σε μία απρόσκοπτη ιστορική πρόοδο που θα καταλήξει σε ένα ηθικά επιθυμητό τέλος (την αταξική «κομμουνιστική» κοινωνία) συμπίπτει στα βασικά της σημεία με την ιδεολογικά προκατειλημμένη αισιοδοξία των Εγκυκλοπαιδιστών του 18^ου αιώνος. Πέραν αυτής της επιρροής, ο φιλόσοφος που τον επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ήταν ο Hegel. 

Η διαλεκτική πρόοδος του Hegel

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 - 1831) απετέλεσε τον πατέρα του γερμανικού ιδεαλισμού κατά τον 19^ο αιώνα κι ενδεχομένως τον γνωστότερο στην εποχή μας φιλόσοφο που συνέδεσε το όνομά του με την φιλοσοφία της ιστορίας. Εκτιμούσε και αποπειράθηκε να εγκολπωθεί τόσο την πειθαρχημένη λογική του Kant όσο και την ρομαντική φαντασία του Herder. Μάλιστα, θα μπορούσαμε εν ποιητική αδεία να επισημάνουμε ότι, εάν ο Kant εκπροσωπούσε μια «θέση» και ο Herder μια «αντίθεση», ο Hegel αποζήτησε την «σύνθεσή» τους. Στην πραγματικότητα, η περιβόητη εγελιανή τριάδα «θέση-αντίθεση-σύνθεση» δεν ήταν τόσο χονδρεοειδής όσο ακούγεται και όπως -κατ’ ανάγκην- την παρουσιάζουμε εν προκειμένω, όμως από τις πολλές κατοπινές εφαρμογές της στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών δεν εξέλιπε το στοιχείο της απλουστεύσεως. Οφείλουμε πάντως να διευκρινίσουμε ότι αυτή η τριάδα της «διαλεκτικής προόδου» αναφερόταν πρωταρχικά σε θεωρητικές έννοιες, όχι σε ιστορικά γεγονότα, αισθητικές μόδες κ.α. 

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Johann Gottfried Herder

 

O Johann Gottfried von Herder (1744 - 1803) ήταν μαζί με τον Goethe ένας από τους πρώτους και επιδραστικότερους εκπροσώπους του γερμανικού ρομαντισμού. Υπήρξε  μαθητής του Immanuel Kant, αλλά δεν άργησε να αποστασιοποιηθεί από την αυστηρότητα του «άνευρου» ορθολογισμού του. Επρόκειτο περί μιας συναισθηματικής και χειμαρρώδους προσωπικότητας που εμπιστευόταν το ένστικτο και την ενόρασή του τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό σε σχέση με την συλλογιστική διάνοια, μη δυνάμενος να ανεχθεί την διανοητική τυποποίηση της νεοκλασικής περιόδου.

Κατά παραδοχή του θα προτιμούσε να είχε γεννηθεί στον μεσαίωνα, το γοτθικό πνεύμα του οποίου θαύμαζε ειλικρινά. Απέδιδε την γοτθική τέχνη στην φυσιογνωμία και το ιδιαίτερο πνεύμα του γερμανικού λαού και λάτρευε την ζωγραφική του Albrecht Dürer και την λογοτεχνία του Martin Opitz. Κατ’ αυτόν ο αληθινός πνευματικός πολιτισμός (Kultur) δεν συμπίπτει με τα ελιτίστικα ενδιαφέροντα των ακαδημαϊκά μορφωμένων, αλλά απορρέει από και προορίζεται για τον Λαό (Volk). Ως εκ τούτου, δεν έκρυψε την περιφρόνησή του για την νεοκλασική τάση στα γράμματα και την στείρα μίμηση ελληνικών και λατινικών προτύπων, ενώ αναζητούσε την αυθεντική έκφραση της γερμανικής ψυχής στις λαογραφικές παραδόσεις (Folklore) και τα δημώδη ποιήματα. Αγαπούσε ιδιαίτερα την λαϊκή γερμανική γλώσσα θεωρώντας την θεμέλιο του γερμανικού πολιτισμού. Γενικότερα, τον απασχολούσε ο ρόλος της γλώσσας στην συγκρότηση της σκέψεως και, παρότι ουδέποτε έφθασε στο σημείο να δηλώσει ότι η πρώτη καθορίζει την δεύτερη σαν άλλος Wittgenstein, υποστήριξε ότι η γλώσσα σχηματίζει και οριοθετεί τα πλαίσια και τα πρότυπα εντός των οποίων σκέπτεται και αισθάνεται η γλωσσική κοινότητα, καθότι η γλώσσα και η σκέψη αλληλεξαρτώνται. Στον Herder, λοιπόν, έχει καταλογισθεί η πρώτη ρομαντική πρόσληψη του «έθνους», όχι ως μίας πολιτικώς ομονοούσας συλλογικότητας υπό την οπτική του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως (nation), αλλά ως ενός ιστορικώς δρώντος λαού με ζωντανή παράδοση (Volk). Κατά συνέπεια, υπήρξε ένας από τους πρώτους ρομαντικούς εθνικιστές και μάλιστα παγγερμανιστής, καθώς οραματιζόταν την συνένωση όλων των γερμανικών εδαφών σε ένα ενιαίο κράτος που θα πλησιάζει σε έκταση την μεσαιωνική επικράτεια των Σουαβών αυτοκρατόρων. Τόσος ήταν ο πατριωτικός ζήλος του Herder, η ανησυχία του για το μέλλον του γερμανισμού ακόμη και σε σχέση με την θρησκεία, ώστε φλέρταρε με την ιδέα του παλαιού παγανισμού ως στοιχείου της γερμανικής παραδόσεως, παρότι είχε και την ιδιότητα του (λουθηρανού) πάστορα. Βεβαίως, εάν ανατρέξουμε στην γερμανική ιστορία και δούμε τις καταστροφές που προκλήθηκαν από θρησκευτικές έριδες μεταξύ προτεσταντών και καθολικών (βλέπε τον Τριακονταετή Πόλεμο), τότε θα εκτιμήσουμε την ανησυχία του. Παρά ταύτα, σε αντίθεση με μεταγενέστερους πολιτικά συντηρητικούς στοχαστές του ρομαντικού ρεύματος, ο Herder υποδέχθηκε με ενθουσιασμό την Γαλλική Επανάσταση και δεν απεκήρυξε τις αρχές του Διαφωτισμού, τουλάχιστον όχι τελείως.

Η θεώρηση του Immanuel Kant για την πρόοδο της Ιστορίας

Ο Immanuel Kant (1724 - 1804) υπήρξε ένας σπουδαίος εκπρόσωπος του γερμανικού Διαφωτισμού και, ισορροπώντας μεταξύ Ορθολογισμού και Εμπειρισμού, συνέβαλε αποφασιστικά στην ανάπτυξη της Επιστημολογίας. Θεωρούσε ότι η γνώση των πραγμάτων στηρίζεται στην αισθητηριακή αντίληψή τους, δηλαδή στην εμπειρία, αλλά θα ήταν αδύνατη χωρίς την επεξεργασία τους από την διάνοια, επί τη βάσει προεμπειρικών μορφών αισθητικότητας (λ.χ. χρόνος, χώρος) και καθολικών νόμων, όπως η αναγκαιότητα ύπαρξης αιτιών για κάθε φυσικό φαινόμενο. 

Μία σύνοψη των επιστημολογικών προβλημάτων της Ιστορίας

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

1. Θεωρησιακή και Γνωσιολογική Φιλοσοφία της Ιστορίας

Όπως έχει επισημάνει ο W. H. Walsh (1977), η ιστορία είναι μία αμφίσημη λέξη. Σημαίνει αφενός το σύνολο των ανθρωπίνων καταστάσεων και πράξεων του παρελθόντος και αφετέρου την μεταγενέστερη αφήγησή τους που οικοδομούν οι επαγγελματίες ιστορικοί. Αντιστοίχως, η Φιλοσοφία της Ιστορίας χωρίστηκε σε δύο κατευθύνεις ανάλογες με το ενδιαφέρον και τα ζητούμενα των φιλιστόρων φιλοσόφων, την Θεωρησιακή και την Γνωσιολογική.

Από την παλινορθωτική ιδεολογία των Λασκαριδών στην Μεγάλη Ιδέα

Κείμενο τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ, ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὸ τεῦχος ΙΖ΄ (Ἄνοιξη 2023) τοῦ περιοδικοῦ "Τὸ Ἔνζυμο", σελ.20-27. 

    Τὰ δύο παρελθόντα ἔτη προσέφεραν ἀλλεπάλληλες εὐκαιρίες ἀναστοχασμοῦ σὲ ὅσους Ἕλληνες ἀνησυχοῦν γιὰ τὸ ἀβέβαιο μέλλον τῆς πατρίδος τους. Συμπληρώθηκαν δύο αἰῶνες ἀπὸ τὴν πολυθρύλητη ἔναρξη τῆς Ἐθνεγερσίας καὶ ἕνας αἰῶνας ἀπὸ τὴν γενοκτονικὴ ἐκτομὴ τοῦ ἀνατολικοῦ πνεύμονος τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ὕστερα ἀπὸ ἕναν αἰῶνα ἀκατάσχετης καὶ πολυεπίπεδης συρρικνώσεως τοῦ ἔθνους τῶν νέων Ἑλλήνων, ὡς μοναδικὴ διέξοδος πρὸς ὑπερκέραση τοῦ ζοφεροῦ παρόντος φαντάζει ἡ κριτικὴ ἐνατένιση τοῦ παρελθόντος τους, μὲ σκοπὸ τὴν ἐπανανακάλυψη πηγῶν νοήματος. Σὲ προηγούμενα ἄρθρα στὸ φιλόξενο Ἔνζυμο εἴχαμε πραγματευθεῖ τὸν παραδοσιοκεντρικὸ χαρακτήρα τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τὰ στοιχεῖα ἑλληνικότητος τῆς Ῥωμαίων Βασιλείας καὶ τὴν προοπτικὴ θεωρήσεως τοῦ Ἑλληνισμοῦ ὡς πολυχιλιετοῦς ὀργανισμοῦ ποὺ ἔτεινε νὰ προσαρμόζεται ἐξελικτικὰ στὶς ἱστορικὲς περιστάσεις. Στὸ παρὸν κείμενο ἐπιχειρεῖται μία ἀντιπαραβολὴ τῶν ἐθνιστικῶν πόθων τῶν ἀνανηψάντων Ἑλλήνων τοῦ 1821 μὲ τὰ βιώματα καὶ τὶς προσδοκίες τῶν ὄχι πολὺ μακρινῶν προγόνων τους.

Βασικές αρχές της Νευρογλωσσολογίας

Ιωάννης Σαρρής

Στο παρόν δοκίμιο παρατίθεται βιβλιογραφική ανασκόπηση και συστηματική αντιπαραβολή των ερευνητικών επιτευγμάτων της Γλωσσολογίας, της Νευροεπιστήμης και της Γνωστικής Ψυχολογίας στη μελέτη της γλώσσας. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (American Psychological Association) (2022), η Γλώσσα (Language) ορίζεται ως σύστημα επικοινωνίας και έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων μέσα από ήχους ομιλίας και γραπτά σύμβολα και ως συγκεκριμένο σύστημα επικοινωνίας που χρησιμοποιείται από μια ορισμένη ομάδα ομιλητών, με χαρακτηριστική φωνολογία, λεξιλόγιο και γραμματική. Μέσω της Νευρογλωσσολογίας και της Γνωστικής Ψυχολογίας, η Γλωσσολογία πλέον μοιράζεται πεδία διεπιστημονικής σύγκλισης με την Ψυχολογία. Ωστόσο, πριν την ανάπτυξη των νευροεπιστημών, ήδη από τον 19ο αιώνα αποσκοπούσε στη διερεύνηση της φύσης και της δομής της γλώσσας, όπως και της σχέσης της με τον ανθρώπινο νου και την κοινωνία, με αποτέλεσμα να αποκρυσταλλώσει από νωρίς θεμελιώδεις έννοιες και ερευνητικούς κλάδους για τη γλώσσα που μέχρι σήμερα έχουν αξιοποιηθεί από διάφορες επιστήμες (Zohuri & McDaniel, 2022).

Εισαγωγή στις Θεωρίες Προσωπικότητας: Freud, Jung, Skinner, Rogers

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (American Psychological Association, 2022), η Προσωπικότητα (Personality) εκφράζει τις ατομικές διαφορές των χαρακτηριστικών προτύπων σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς. Η διερεύνηση της δομής και της ανάπτυξης της Προσωπικότητας έχει απασχολήσει την Ψυχολογία από τα πρώτα στάδια της παγίωσής της ως επιστήμης τον 19ο αιώνα. Μέχρι τότε στους δυτικούς ακαδημαϊκούς κύκλους ήταν διαδεδομένη η καρτεσιανή θεώρηση για το σκεπτόμενο υποκείμενο (res cogitans), το οποίο όχι μόνον ελέγχει με ελεύθερη βούληση τη συνειδητή σκέψη του αλλά και καθορίζεται ως ύπαρξη από αυτήν (Segev, 2019). 

Επιστήμες και τεχνολογία στο Βυζάντιο

Από το βιβλίο "ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ: Ιστορία, Ταυτότητα, Πολιτισμός" του Ιωάννη Σαρρή, εκδόσεις Ζήτρος 2022, σελ.363-371.  

Στην νεωτερική βιβλιογραφία, επικρατεί η άποψη ότι στην Ρωμαίικη Πολιτεία οι φυσικές επιστήμες και η τεχνολογία παρέμεναν σε μία φάση στασιμότητος, χωρίς να ξεπεράσουν τα επιτεύγματα της ελληνιστικής εποχής, που απλώς συντηρούσαν. Ο ισχυρισμός αυτός είναι εν μέρει αληθής, αλλά όχι ακριβής.

Το ευτύχημα για τους βυζαντινούς επιστήμονες ενέκειτο στην σχετική ανεκτικότητα της Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία διέκρινε την θεολογική από την κοσμική-θύραθεν παιδεία. Η έρευνα των φυσικών νόμων που διέπουν τα επίγεια δημιουργήματα του Κυρίου δεν συγχέεται δυσμενώς με την θεολογική-σωτηριολογική αποκάλυψη του Λόγου Του. Σε αντίθεση με τον μετέπειτα σκοταδισμό του ρωμαιοκαθολικού σχολαστικισμού, ο λόγος της Βίβλου εκλαμβανόταν ως συμβολικός, τουλάχιστον από τους πατέρες της «αλεξανδρινής» σχολής, καθόσον είχε μία πνευματική αποστολή που δεν αποσκοπούσε στην ερμηνεία των φυσικών νόμων [2019]. Με αυτήν την «θύραθεν» ερμηνεία επεφορτίζοντο οι επιστήμονες, που ήσαν ελεύθεροι να μελετούν τους αρχαίους εφόσον απείχαν εκ του παγανισμού εκείνων. Πολλοί μορφωμένοι πατέρες της Εκκλησίας καταπιάστηκαν και με την φυσική φιλοσοφία, όπως οι Καππαδόκες άγιοι του 4ου αιώνος, ο Μέγας Βασίλειος, που αποδεχόταν την κοσμολογία του Κλαυδίου Πτολεμαίου και ο Γρηγόριος Νύσσης. Ο δεύτερος, μάλιστα, στο κεφάλαιο Η΄ του Ἀπολογητικού περὶ τῆς Ἑξαημέρου, αναπτύσσει μία πρόταση που δεν συγκρούεται επ’ ουδενί με την δική μας αντίληψη περί Εξελίξεως των Ειδών: «Οὐκοῦν εἰκότως, καθάπερ διὰ βαθμῶν ἡ φύσις, τῶν τῆς ζωῆς λέγω ἰδιωμάτων, ἀπὸ τῶν μικροτέρων ἐπί τὸ τὲλειον ποιεῖται τὴν ἄνοδον» [1862]. Στο ίδιο βιβλίο, επιπλέον, ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης εξηγεί πως ο Θεός δημιούργησε το Σύμπαν σε μια στιγμή, εμφυσώντας σε αυτό νόμους, ώστε να συνεχίσει να πορεύεται μόνο του: «...ἡ ἀρχὴ τῆς κοσμογονίας ὑποτίθεται, ὅτι διὰ πάντων τῶν ὄντων τὰς ἀφορμὰς καὶ τὰς αἰτίας συλλήβδην ὁ θεὸς ἐν ἀκαρεῖ κατεβάλλετο...» [1861]. Καθώς η φύση εξελίσσεται, το κάθε τι εμφανίζεται στην ώρα του. Τοιαύτη προσέγγιση συνάδει με το σύγχρονο κοσμολογικό μοντέλο του «Bing Bang».

Βιβλιοπαρουσίαση: "Η Μεταφυσική της Προόδου" του Αθανασίου Γεωργιλά

Το φθινόπωρο του 2022 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός το εμβληματικό βιβλίο του Αθανασίου Γεωργιλά "Η Μεταφυσική της Προόδου: Μία ιστορική αναδρομή στη φιλοσοφία της τελειοποιησιμότητας". Πριν την συνολική αξιολόγηση του έργου, κρίνεται δέουσα μία σύντομη και κατ' ανάγκην ατελής ματιά στα πολυσχιδή περιεχόμενά του. Σήμερα, ως πρόοδος νοείται το ατελεύτητο κυνήγι της πλησμονής και της ευφορίας, η χειραφέτησή του ανθρώπου από τα δεσμά της φύσης και της αναγκαιότητας και, εσχάτως, η χειραφέτηση από την ίδια την ανθρωπινότητα. Ενόσω οι σύγχρονοι τεχνο-ουτοπιστές διαφημίζουν τις ορμητικές φιλοδοξίες μιας μετανθρώπινης προόδου δίχως σαφή σκοπό, η ανθρωποκεντρική βελτιοδοξία παλαιότερων εποχών παραχωρεί την θέση της σε μισανθρωπιστικά αιτήματα που αναβλύζουν απογοήτευση. Ο Α. Γεωργιλάς αναλύει αυτά τα φαινόμενα ως απολήξεις του πόθου που νοηματοδότησε εξαρχής την εξέλιξη του δυτικού ιουδαιο-χριστιανικού πολιτισμού, του πόθου για την υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης και την τελειοποίηση του ανθρώπου. 

Αγία Σοφία vs Γοτθικοί ναοί: δύο αλλιώτικοι κόσμοι

Γράφει ο Θανάσης Κουκόπουλος, μεταπτυχιακός φοιτητής βυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Α.Π.Θ.

Εικόνα 1. Αριστερά: Ο Ναός της του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Πηγή εικόνας: Byzantine Legacy. Δεξιά: Η δυτική πρόσοψη του γοτθικού Ναού του Αγίου Λαυρεντίου στη Νυρεμβέργη της Γερμανίας (άρχισε να οικοδομείται στα μέσα του 13^ου αι.). Πηγή εικόνας: προσωπικό αρχείο αρθρογράφου.

«Όλες οι θρησκείες οδηγούν στον ίδιο Θεό». «Όλες οι θρησκείες λένε λίγο πολύ τα ίδια πράγματα». Είμαι σίγουρος ότι όλοι λίγο πολύ έχουμε ακούσει τα παραπάνω αυθαίρετα και απλουστευτικά κλισέ. Στη σημερινή μετα-μοντέρνα εποχή της ισοπέδωσης των πάντων και του μηδενισμού οι άνθρωποι βρίσκονται σε μία άνευ προηγουμένου σύγχυση, ιδιαίτερα όσον αφορά το κομμάτι της πίστης. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι (υποτίθεται πως) ζούμε σε μία εποχή, στην οποία το περιβόητο και χιλιοπαρεξηγημένο αξίωμα «πίστευε και μη ερεύνα» έχει προ πολλού τεθεί στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Με τη διαφορά, βέβαια, ότι ο Χριστός είπε: «ἐρευνᾶτε τὰς γραφάς» (Ιω. 5,39)…

Τελικά το ζήτημα «Θεός» μπορεί να εξεταστεί υπό το πρίσμα του (μάλλον απλουστευτικού, όπως θα δούμε παρακάτω) δυϊστικού διπόλου «πίστη-έρευνα»; Η συγκριτική μελέτη της αρχιτεκτονικής και του διακόσμου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, όπως ήταν γνωστή στα βυζαντινά χρόνια η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, και των γοτθικών ναών της Δυτικής Ευρώπης μπορεί να μας βοηθήσει να δώσουμε απαντήσεις σε αυτά τα κρίσιμα, υπαρξιακά ερωτήματα. Ας ερευνήσουμε, λοιπόν…

Το αμέσως επόμενο κρίσιμο ερώτημα που προκύπτει είναι αν αυτές οι δύο κατηγορίες ναών (και η Αγία Σοφία είναι μία κατηγορία από μόνη της) είναι συγκρίσιμες, δεδομένης της μεγάλης χρονικής απόστασης που τις χωρίζει. Ο ναός της Κωνσταντινούπολης οικοδομείται στο διάστημα 532-537, ενώ ο γοτθικός ρυθμός κάνει την εμφάνισή του στο α΄ μισό του 12^ου αι. Η απάντηση είναι θετική και ο λόγος θα γίνει αντιληπτός από την ανάλυση του κορυφαίου επιτεύγματος της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, στην οποία θα περάσω ευθύς αμέσως.