Ο ιστορικός υλισμός του Karl Marx

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Μεταξύ των συγγραφέων που καταπιάστηκαν με την ερμηνεία της ιστορίας, ο Γερμανοεβραίος Karl Heinrich Marx (1818 - 1883) ήταν πανθομολογουμένως ο πιο αμφιλεγόμενος. Οι αφορισμοί φανατικών οπαδών και πολεμίων του και τα συμπαρομαρτούντα πολιτικά τους πάθη έχουν καταστήσει την αντικειμενική αξιολόγηση του έργου του υπόθεση ιδιαιτέρως δυσχερή. Την πόλωση γύρω από το όνομά του την είχε επιδιώξει εξαρχής ο ίδιος ο Marx. Κατά δική του παραδοχή, σε αντίθεση με τους πλείστους προγενέστερους φιλοσόφους, δεν επιδίωξε απλώς την ερμηνεία του κόσμου αλλά την ουσιαστική αλλαγή του. Ως εκ τούτου, το έργο του παρουσιάζει αμιγώς πολιτικό χαρακτήρα. Η συγκρότηση μιας συστηματοποιημένης φιλοσοφίας ή ιστορικής αφηγήσεως δεν ήταν το κύριο μέλημά του. Υπήρξε γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού και η πίστη του σε μία απρόσκοπτη ιστορική πρόοδο που θα καταλήξει σε ένα ηθικά επιθυμητό τέλος (την αταξική «κομμουνιστική» κοινωνία) συμπίπτει στα βασικά της σημεία με την ιδεολογικά προκατειλημμένη αισιοδοξία των Εγκυκλοπαιδιστών του 18^ου αιώνος. Πέραν αυτής της επιρροής, ο φιλόσοφος που τον επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ήταν ο Hegel. 

Η διαλεκτική πρόοδος του Hegel

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 - 1831) απετέλεσε τον πατέρα του γερμανικού ιδεαλισμού κατά τον 19^ο αιώνα κι ενδεχομένως τον γνωστότερο στην εποχή μας φιλόσοφο που συνέδεσε το όνομά του με την φιλοσοφία της ιστορίας. Εκτιμούσε και αποπειράθηκε να εγκολπωθεί τόσο την πειθαρχημένη λογική του Kant όσο και την ρομαντική φαντασία του Herder. Μάλιστα, θα μπορούσαμε εν ποιητική αδεία να επισημάνουμε ότι, εάν ο Kant εκπροσωπούσε μια «θέση» και ο Herder μια «αντίθεση», ο Hegel αποζήτησε την «σύνθεσή» τους. Στην πραγματικότητα, η περιβόητη εγελιανή τριάδα «θέση-αντίθεση-σύνθεση» δεν ήταν τόσο χονδρεοειδής όσο ακούγεται και όπως -κατ’ ανάγκην- την παρουσιάζουμε εν προκειμένω, όμως από τις πολλές κατοπινές εφαρμογές της στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών δεν εξέλιπε το στοιχείο της απλουστεύσεως. Οφείλουμε πάντως να διευκρινίσουμε ότι αυτή η τριάδα της «διαλεκτικής προόδου» αναφερόταν πρωταρχικά σε θεωρητικές έννοιες, όχι σε ιστορικά γεγονότα, αισθητικές μόδες κ.α. 

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Johann Gottfried Herder

 

O Johann Gottfried von Herder (1744 - 1803) ήταν μαζί με τον Goethe ένας από τους πρώτους και επιδραστικότερους εκπροσώπους του γερμανικού ρομαντισμού. Υπήρξε  μαθητής του Immanuel Kant, αλλά δεν άργησε να αποστασιοποιηθεί από την αυστηρότητα του «άνευρου» ορθολογισμού του. Επρόκειτο περί μιας συναισθηματικής και χειμαρρώδους προσωπικότητας που εμπιστευόταν το ένστικτο και την ενόρασή του τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό σε σχέση με την συλλογιστική διάνοια, μη δυνάμενος να ανεχθεί την διανοητική τυποποίηση της νεοκλασικής περιόδου.

Κατά παραδοχή του θα προτιμούσε να είχε γεννηθεί στον μεσαίωνα, το γοτθικό πνεύμα του οποίου θαύμαζε ειλικρινά. Απέδιδε την γοτθική τέχνη στην φυσιογνωμία και το ιδιαίτερο πνεύμα του γερμανικού λαού και λάτρευε την ζωγραφική του Albrecht Dürer και την λογοτεχνία του Martin Opitz. Κατ’ αυτόν ο αληθινός πνευματικός πολιτισμός (Kultur) δεν συμπίπτει με τα ελιτίστικα ενδιαφέροντα των ακαδημαϊκά μορφωμένων, αλλά απορρέει από και προορίζεται για τον Λαό (Volk). Ως εκ τούτου, δεν έκρυψε την περιφρόνησή του για την νεοκλασική τάση στα γράμματα και την στείρα μίμηση ελληνικών και λατινικών προτύπων, ενώ αναζητούσε την αυθεντική έκφραση της γερμανικής ψυχής στις λαογραφικές παραδόσεις (Folklore) και τα δημώδη ποιήματα. Αγαπούσε ιδιαίτερα την λαϊκή γερμανική γλώσσα θεωρώντας την θεμέλιο του γερμανικού πολιτισμού. Γενικότερα, τον απασχολούσε ο ρόλος της γλώσσας στην συγκρότηση της σκέψεως και, παρότι ουδέποτε έφθασε στο σημείο να δηλώσει ότι η πρώτη καθορίζει την δεύτερη σαν άλλος Wittgenstein, υποστήριξε ότι η γλώσσα σχηματίζει και οριοθετεί τα πλαίσια και τα πρότυπα εντός των οποίων σκέπτεται και αισθάνεται η γλωσσική κοινότητα, καθότι η γλώσσα και η σκέψη αλληλεξαρτώνται. Στον Herder, λοιπόν, έχει καταλογισθεί η πρώτη ρομαντική πρόσληψη του «έθνους», όχι ως μίας πολιτικώς ομονοούσας συλλογικότητας υπό την οπτική του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως (nation), αλλά ως ενός ιστορικώς δρώντος λαού με ζωντανή παράδοση (Volk). Κατά συνέπεια, υπήρξε ένας από τους πρώτους ρομαντικούς εθνικιστές και μάλιστα παγγερμανιστής, καθώς οραματιζόταν την συνένωση όλων των γερμανικών εδαφών σε ένα ενιαίο κράτος που θα πλησιάζει σε έκταση την μεσαιωνική επικράτεια των Σουαβών αυτοκρατόρων. Τόσος ήταν ο πατριωτικός ζήλος του Herder, η ανησυχία του για το μέλλον του γερμανισμού ακόμη και σε σχέση με την θρησκεία, ώστε φλέρταρε με την ιδέα του παλαιού παγανισμού ως στοιχείου της γερμανικής παραδόσεως, παρότι είχε και την ιδιότητα του (λουθηρανού) πάστορα. Βεβαίως, εάν ανατρέξουμε στην γερμανική ιστορία και δούμε τις καταστροφές που προκλήθηκαν από θρησκευτικές έριδες μεταξύ προτεσταντών και καθολικών (βλέπε τον Τριακονταετή Πόλεμο), τότε θα εκτιμήσουμε την ανησυχία του. Παρά ταύτα, σε αντίθεση με μεταγενέστερους πολιτικά συντηρητικούς στοχαστές του ρομαντικού ρεύματος, ο Herder υποδέχθηκε με ενθουσιασμό την Γαλλική Επανάσταση και δεν απεκήρυξε τις αρχές του Διαφωτισμού, τουλάχιστον όχι τελείως.