Η ενδεχόμενη ύπαρξη, η φύση και οι δυνατότητες της ελευθέρας βουλήσεως έχουν απασχολήσει επί αιώνες την φιλοσοφική και εσχάτως την επιστημονική δραστηριότητα. Στον δυτικό πολιτισμό, η ελεύθερη βούληση παραμένει συνυφασμένη με την χριστιανική έννοια της ανθρωπίνης ψυχής, η οποία δια των επιλογών της μπορεί να γίνει καλή ή κακή. Πάντοτε, όμως, υπέφωσκε μία φιλοσοφική αντιπολίτευση αντιβολονταριστικών και φαταλιστικών θεωριών. Αποφασίζουμε και επιλέγουμε ελεύθερα στην ζωή ή μήπως, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, οι επιλογές μας προκαθορίζονται αυτόματα από γεγονότα του περιβάλλοντος και βιολογικές/γονιδιακές προδιαθέσεις;
To 1985 o Benjamin Libet διεξήγαγε στην Καλιφόρνια ένα πείραμα [1], στο οποίο οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να σταθούν μπροστά σε ένα κουμπί και να το πατήσουν ή να μην το πατήσουν "κατά βούληση". Συγχρόνως, καταγράφονταν και ενισχύονταν τα ηλεκτρικά σήματα περιοχών του εγκεφαλικού φλοιού μέσω ηλεκτροδίων τοποθετημένων στο δέρμα της κεφαλής. Στο πείραμα φάνηκε ότι οι υπεύθυνες για αυτήν την κίνηση εγκεφαλικές περιοχές ενεργοποιούντο ολίγες εκατοντάδες ms (χιλιοστά του δευτερολέπτου) προτού η απόφαση γίνει συνειδητή και ο συμμετέχων την εκφράσει. Ο Libet κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ελεύθερη βούληση, εάν υφίσταται, δρα μόνον ως φίλτρο για να επιτρέψει ή να αναστείλει την πραγματοποίηση της ήδη σχεδιασμένης κινήσεως.
Το συγκεκριμένο πείραμα δέχθηκε επικρίσεις αναφορά με την μεθοδολογία του για την μέτρηση του χρόνου. Γι' αυτόν τον λόγο, επαναλήφθηκε παραλλαγμένο, με σύγχρονο εξοπλισμό και κάποιες τροποποιήσεις, το 2008 από ομάδα επιστημόνων του Ινστιτούτου Max Planck της Λειψίας και τα αποτελέσματά του δημοσιεύθηκαν στον 11o τόμο του Nature Neuroscience [2]. Αυτήν την φορά, οι 14 συμμετέχοντες κλήθηκαν να επιλέξουν να πατήσουν ένα από τα δύο κουμπιά που είχαν τοποθετηθεί εμπρός τους, με το σύστοιχο (κοντινότερο σε αυτό) χέρι. Συγχρόνως, παρακολουθούσαν σε μία οθόνη ένα γράμμα, το οποίο άλλαζε κάθε μισό δευτερόλεπτο. Στο τέλος έπρεπε να αναφέρουν το γράμμα που έδειχνε η οθόνη την στιγμή καθ' ήν συνειδητοποίησαν την απόφασή τους, ούτως ώστε οι επιστήμονες να συγκρίνουν αυτήν την στιγμή με τον χρόνο εμφανίσεως των ευρημάτων από τον νευροαπεικονιστικό σαρωτή. Τα αποτελέσματα της σαρώσεως έδειξαν ότι τα κέντρα του μετωπιαίου λοβού που είναι υπεύθυνα για την κίνηση του αντιστοίχου χεριού ενεργοποιούντο 7s πριν από την συνειδητοποίηση της αποφάσεως. Συνυπολογισθείσης της καθυστερήσεως στην υπολογιστική επεξεργασία του σήματος, θεωρήθηκε ότι ο εγκέφαλος σχεδίασε την τελική κίνηση 10 ολόκληρα δευτερόλεπτα προτού ληφθεί συνειδητή απόφαση.
Αυτά ήταν τα πειραματικά δεδομένα. Από εδώ και πέρα, η ερμηνεία τους απαιτεί ιδιάζουσα προσοχή προς αποφυγή λογικών ακροβασιών. Καταρχάς, ανακύπτει το ερώτημα εάν η περιβόητη "ελεύθερη βούληση" και η "συνειδητότητα στις αποφάσεις" αποτελεί μία απλή ψευδαίσθηση που δημιουργεί ο εγκέφαλος αφού έχει ήδη σχεδιάσει μηχανικά και αυτόματα τις επόμενες κινήσεις. Μία τέτοια υπόθεση, ωστόσο, δεν δύναται να στηριχθεί κάπου προς το παρόν, καθότι οι επιστήμονες και του δευτέρου πειράματος δεν απέκλεισαν την ύπαρξη κάποιας "ελεύθερης βούλησης" δρώσας ανασταλτικά ή εγκριτικά μόλις πριν την εκδήλωση της σχεδιασμένης κινήσεως. Άλλωστε, σήμερα γνωρίζουμε ότι ο προγραμματισμός ακόμη και μίας απλής κινήσεως υφίσταται στάδια επεξεργασίας σε διάφορα σημεία του εγκεφάλου, στον πρόσθιο μετωπιαίο λοβό, στην προκινητική και στην συμπληρωματική κινητική χώρα, στην παρεγκεφαλίδα κ.τ.λ [3]. Η συνειδητοποίηση μάλλον πλησιάζει χρονικά την μετάβαση του σήματος στην εκτελεστική πρόσθια έλικα του Rolando, που ως τελικός σταθμός της διαδρομής του, ουσιαστικά πυροδοτεί, "εκτελεί" την κίνηση, αποστέλλοντας το σήμα δια κινητικών νευρώνων στους καταλλήλους μυς. Και όλα αυτά αφορούν την εισέτι εξελισσόμενη μελέτη του πατήματος ενός κομβίου, όχι κάποιας σύνθετης αποφάσεως που συμπλέκεται με συναισθήματα, βαθύτερες ενορμήσεις, ιδέες ή ηθικές πεποιθήσεις του ανθρώπου. Επί του παρόντος, λοιπόν, η επιστήμη έχει περιορισμένες δυνατότητες, παρά την οίηση των πιο φιλοδόξων φορέων της.
Η αντίληψη που θέλει την επιστήμη παντοδύναμο δήμιο της θρησκείας και λοιπών παραδοσιακών νοοτροπιών είναι ακραιφνώς ιδεολογική και ειδικότερα θετικιστική. Ας εξετάσουμε, φερ' ειπείν, σε τί πιστεύει η θεολογία της δικής μας, ορθοδόξου χριστιανικής παραδόσεως, που καθόλου δεν αντιτίθεται στις τελευταίες επιστημονικές ανακαλύψεις. Στο κατά Ματθαίον 5:28, ο Χριστός λέει ότι "πᾶς ὁ βλέπων γυναῖκα πρὸς τὸ ἐπιθυμῆσαι αὐτὴν ἤδη ἐμοίχευσεν αὐτὴν ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ". Ένας πονηρός λογισμός θεωρείται από μόνος του αμαρτία χωρίς απαραίτητα την εκτέλεση της πράξεως, διότι είναι πρόπλασμα αυτής. Ο λογισμός απέχει ελάχιστα από την πράξη και το όριο μεταξύ τους μπορεί να είναι μία μικρή ώθηση, ένας πειρασμός. Βεβαίως, είναι εφικτή και η αυτοσυγκράτηση. Στα πλαίσια αυτής της θεολογίας, τα αμαρτήματα μπορούν να εκτυλίσσονται, σε μία διαβάθμιση βαρύτητος "ἐν λόγῳ ἢ ἐν ἔργῳ, κατὰ νοῦν καὶ διάνοιαν, ἐν γνώσει ἢ ἐν ἀγνοία, ἑκουσίως ἢ ἀκουσίως". Η επιστήμη απέχει ακόμη αρκετά από τα μέσα που θα της εξασφαλίσουν την διερεύνηση των προαναφερθεισών εννοιών, εάν αυτή καταστεί ποτέ δυνατή...
Γιάννης Σαρρής
© Φιλαλήθεια 2021.
1) Libet B. Unconscious cerebral initiative and the role of conscious will in voluntary action. Behavioral and Brain Sciences 1985; 8(04): 529-566. doi:10.1017/s0140525x00044903.
2) Soon C. Brass, M., Heinze, HJ. et al. Unconscious determinants of free decisions in the human brain. Nat Neurosci 2008; (11): 543-545. https://doi.org/10.1038/nn.2112.
3) Vinjamuri R. Advances in Neural Signal Processing. London: IntechOpen; 2020: 33-46.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου