12 Μαρτίου 2024

Μια κριτική για την ταινία "Αδέσποτα κορμιά"

 Γράφει ο Στέργιος Καπρίνης, Ψυχίατρος.

"Αδέσποτα κορμιά". 

Παρένθετη μητρότητα, άμβλωση, ιατρικώς υποβοηθούμενη αυτοκτονία, παρουσιάζονται ως τρεις θεμελιώδεις πτυχές του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση του σώματός μας. 

Όπως σε κάθε δικαίωμα, έτσι κι εδώ υπάρχουν όρια. Η (μη αλτρουιστική, εμπορευματοποιημένη) παρένθετη μητρότητα υποβιβάζει την κυοφορούσα γυναίκα σε σκλάβα με σκοπό την αναπαραγωγή και την απανθρωποποιεί, αφού θεωρεί δεδομένο πως η έγκυος δεν θα αναπτύξει συναισθήματα για το παιδί που κυοφορεί επειδή υπέγραψε ένα συμβόλαιο και πήρε κάποια λεφτά. Το δικαίωμά να γίνεις γονιός, για ποιο λόγο πρέπει να παραβιάζει το δικαίωμα μιας μάνας να μεγαλώσει όλα της τα παιδιά; Η γυναίκα- "νοικιασμένη μήτρα" δεν έχει δικαίωμα να μετανιώσει; Πώς θα επηρεάσει η εγκυμοσύνη της τις σχέσεις της με τον δικό της κοινωνικό περίγυρο; Με τον άντρα και τα παιδιά της; Με την οικογένεια και τους φίλους της; Αυτοί δεν έχουν "κορμιά" που επηρεάζονται αρνητικά από τις αποφάσεις αυτού που πληρώνει; Ως ανθρωπότητα δεν δίνουμε διαρκή αγώνα εναντίον της δουλείας και της σκλαβιάς; Για ποιον λόγο να ανεχτούμε αυτό το πισωγύρισμα; Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αγοράζεται με λεφτά; 

12 Φεβρουαρίου 2024

Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας (Βιβλιοπαρουσίαση)

Μάριος Νοβακόπουλος. Αναδημοσίευση από το Cognosco Team
Το ερώτημα «που πηγαίνουμε» εκφέρεται είτε σε ώρες μεγάλης ενεργητικότητας – καθώς αναζητούμε νέους χώρους να κατακτήσουμε – είτε κρίσης και αποπροσανατολισμού, όταν το φως του φανού αδυνατίζει και ο ταξιδιώτης διστάζει και φοβάται. Έτσι και το ζήτημα εάν η ιστορία, τούτο το άθροισμα ανθρώπινων πράξεων μικρών και μεγάλων, έχει κάποιο νόημα ή συνοχή, και εάν μπορεί να διακριθεί μία συγκεκριμένη κατεύθυνσή της, ερευνάται με την πρόδηλη ή αφανή επιρροή των αξιών και των περιστάσεων της εποχής. Η σημερινή συγκυρία του δυτικού κόσμου, ξεκινώντας από την διάψευση της μεταψυχροπολεμικής ευφορίας και την τρομοκρατία, μέχρι την τεχνολογική αλλαγή και την ανασφάλεια που έφερε η πανδημία και οι πρόσφατοι πόλεμοι, βρίθει ονειρικών ελπίδων και αποκαλυπτικού τρόμου. Είναι δηλαδή, ο καταλληλότερος ίσως καιρός για να ανθήσει η φιλοσοφία της ιστορίας.

28 Ιανουαρίου 2024

"Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας", το νέο βιβλίο του Ιωάννη Σαρρή

 Τον Ιανουάριο του 2024 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Ζήτρος το βιβλίο του Ιωάννη Σαρρή "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας". 

Ο Hermann Hesse υποστήριζε ότι η μελέτη της Ιστορίας σημαίνει υποταγή στο χάος, με ταυτόχρονη διατήρηση της πίστεως στο νόημα και την τάξη. Πράγματι, η ιδεαλιστική παράδοση της γενέτειράς του, που θεμελίωσε γνωσιολογικά τον όρο “Φιλοσοφία της Ιστορίας”, κατέβαλλε κοπιώδεις προσπάθειες για να εντοπίσει -ή απλώς να προβάλει- λογικά σχήματα, αρχές και νόμους στην ατελεύτητη ροή των διηγημένων σε εμάς, “ιστορικών” γεγονότων. Στην πραγματικότητα, η θέαση της Ιστορίας ως προοδευτικής εκδιπλώσεως ενός καθορισμένου σχεδίου απετέλεσε σύλληψη του ευρύτερου Δυτικού Πολιτισμού και εξακολουθεί να απαντάται με ποικίλες μορφές στις διάφορες εκδηλώσεις του. Το ανά χείρας βιβλίο εξετάζει τις ρίζες, την ιστορική διαδρομή και εμμέσως τις προοπτικές αυτής της συλλήψεως. (Από την παρουσίαση του οπισθοφύλλου) 

20 Νοεμβρίου 2023

Η αντιπαραβολή του ελληνικού Κόσμου με την δυτική εσχατολογία στο έργο του Κώστα Παπαϊωάννου

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο φιλόσοφος Κώστας Παπαϊωάννου (1925 - 1981) ανήκε στην ομάδα των φερέλπιδων Ελλήνων που το 1945 έλαβαν υποτροφία σπουδών από το γαλλικό κράτος, μαζί με τους Αξελό, Καστοριάδη, Σβορώνο κ.α. Στο Παρίσι άσκησε μία εξ αριστερών πολιτική κριτική στον σοβιετικό ολοκληρωτισμό και πραγματοποίησε αξιοπρόσεκτες μελέτες σχετικά με τον μαρξισμό, την εγελιανή φιλοσοφία και την αρχαία ελληνική γραμματεία. Από μικρή ηλικία εκδήλωσε ενδιαφέρον για την φιλοσοφία των Ελλήνων και την αρχαία τραγωδία, η οποία εξέφραζε τις αντιλήψεις τους για τον κόσμο. Στο δοκίμιό του «Κόσμος και Ιστορία: ελληνική κοσμολογία και δυτική εσχατολογία» (1955), που δημοσιεύθηκε από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις το 2000, καθώς και σε άλλες σχετικές εργασίες του, ο Παπαϊωάννου αντιπαρέβαλε με ζωντανό λόγο την έντονη ιστορική συνείδηση των δυτικών με την ανιστορική οντολογία των αρχαίων Ελλήνων.

Στην νεωτερικότητα ο ευρωπαϊκός πολιτισμός κυρίευσε την οικουμένη και δημιούργησε ένα imperium το οποίο μέχρι τούδε δεν έχει απειληθεί από βαρβαρικές εξωτερικές δυνάμεις που δεν μπορεί να αφομοιώσει. Με την ακόρεστη θέληση για δύναμη και τις ατελεύτητες προσπάθειες για καθυπόταξη της φύσεως, το δυτικό άτομο θεώρησε εαυτόν ως κύριο της ιστορίας και αγωνίσθηκε για να πλησιάσει προοδευτικά στην τέλεια έκπτυξη της ελευθερίας του και συνακόλουθα στην αυτοπραγμάτωσή του, την οποία τοποθέτησε εσχατολογικά σε έναν μελλοντικό χρόνο. Το 1806 στην Ιένα ο Hegel είδε στο πρόσωπο του Ναπολέοντος την ενσάρκωση της παγκόσμιας ιστορίας. Απεναντίας, οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου αντιμετωπίσθηκαν με «μνημειώδη αδιαφορία» από τον δάσκαλο και φίλο του Αριστοτέλη, ο οποίος πιθανότατα αδυνατούσε να συλλάβει την έννοια της «παγκόσμιας ιστορίας». Οι αρχαίοι Έλληνες δεν μπορούσαν να διανοηθούν την ιδέα της προόδου. Μάλιστα, οσάκις ξεπέρασαν την κοινή μεταξύ προχριστιανικών πολιτισμών ιδέα της κυκλικότητας του χρόνου, πίστευσαν ότι η διαδοχή των αιώνων επιφέρει παρακμή και αποσύνθεση, καθώς το «χαλκούν γένος» των ανθρώπων απομακρύνεται από τον «χρυσό αιώνα» των ηρώων, σύμφωνα με την κοσμογονία του Ησιόδου. Κάθε θορυβώδες γεγονός της επικαιρότητας απλώς θύμιζε αυτήν την δυσοίωνη εξέλιξη. 

2 Νοεμβρίου 2023

Οι θέσεις του Jean Bodin για την Ιστορία

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο Jean Bodin (1530 - 1596) ήταν Γάλλος νομικός, οικονομολόγος, πολιτικός φιλόσοφος και υποστηρικτής της απόλυτης μοναρχίας. Καίτοι καθολικός ο ίδιος, καθώς δυσανασχετούσε με τις αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ καθολικών και προτεσταντών στην χώρα του, προσανατολιζόταν σε μια κοσμική ερμηνεία των ανθρωπίνων υποθέσεων ανεξάρτητη από θρησκευτικές παραδοχές. Ως γνήσιο αναγεννησιακό πνεύμα, μελετούσε παράλληλα απόκρυφες τέχνες όπως η δαιμονολογία, ο ερμητισμός, η αστρολογία και η αριθμολογία, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε από την σύλληψη μεθόδων βασανισμού για μάγους και μάγισσες (στο Démonomanie des sorciers, 1580).

Στο βιβλίο του «Methodus ad facilem historiarum cognitionem» (1566), ο Bodin προσέφερε πρακτικές συμβουλές για την εύκολη ανάγνωση της ιστορίας καθώς και μια νέα φιλοσοφία για την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, λοιπόν, πως ήταν ο πρώτος στοχαστής των νεώτερων χρόνων που πρότεινε συγχρόνως μία γνωσιολογική και μία θεωρησιακή φιλοσοφία της ιστορίας. Σύμφωνα με την μέθοδό του, η μελέτη της ιστορίας πρέπει να εστιάζει αρχικά στα πρώτα γεγονότα και ύστερα προοδευτικά στα πιο πρόσφατα, ενώ πρέπει να συνοδεύεται από μελέτη της κοσμογραφίας, της γεωγραφίας, της γεωμετρίας και της τοπογραφίας που αντιστοιχούν σε κάθε ιστορική ενότητα. Όλες οι ιστορικές πηγές πρέπει να εξετάζονται κριτικά, διότι η μεν αφελής αποδοχή τους οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα και η δε καχύποπτη απόρριψή τους δεν οδηγεί σε κανένα συμπέρασμα. 

20 Οκτωβρίου 2023

Η ανάπτυξη της Ιστοριογραφίας: Από τα Ομηρικά έπη στον Θουκυδίδη

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, η ελληνική λέξη «ἱστορία» σημαίνει αφενός το σύνολο των γεγονότων του παρελθόντος και των σχετικών με αυτά αναμνήσεων που διασώζονται στο παρόν και αφετέρου την ιστοριογραφία, δηλαδή την διαδικασία της συστηματικής καταγραφής τους ως κληροδοτήματος για τις επόμενες γενεές. Σαφώς, το πρώτο σημαινόμενο απετέλεσε προϋπόθεση του δευτέρου και, συνεπώς, η σύλληψή του προηγήθηκε χρονικά. Σε διάφορους ανεπτυγμένους πολιτισμούς παρουσιάσθηκε ένα ποικίλου βαθμού ενδιαφέρον για την ιστορία, που όμως δεν ακολουθήθηκε πάντα από μια προσπάθεια συστηματοποιημένης και αυστηρά λογικής αποδελτιώσεώς της ανεξάρτητη από μυθολογικές παραδόσεις, θρησκευτικές διόπτρες και μεταφυσικές προσδοκίες. Ο κλασικός πολιτισμός των Ελλήνων ήταν από τους λίγους που έφθασαν σε αυτό το επίπεδο και οι ιστορικοί του απετέλεσαν υπόδειγμα για τον μετέπειτα δυτικό κόσμο. 

6 Οκτωβρίου 2023

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Giambattista Vico

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο όρος «Φιλοσοφία της Ιστορίας» είθισται να αποδίδεται στον στυλοβάτη του Διαφωτισμού, Βολταίρο, ο οποίος στο ομώνυμο βιβλίο που εξέδωσε το 1765 υποστήριξε ότι χάρη στον «ορθό λόγο» η κοινωνία θα προοδεύσει νομοτελειακά ανεξαρτήτως θρησκευτικών προκαταλήψεων ή πολιτικών εμποδίων. Ωστόσο, στην εποχή του Διαφωτισμού ο πρώτος άνθρωπος που ασχολήθηκε επισταμένα με την ιστορία, προσπαθώντας να συναγάγει γενικά νοήματα φιλοσοφικού ενδιαφέροντος πίσω από την εκδίπλωσή της, ήταν ουσιαστικά ένας προνεωτερικός αντι-διαφωτιστής και κατά κάποιον τρόπο πρόδρομος του ρομαντισμού. Ο Giambattista Vico (1668 - 1744) ήταν Ιταλός φιλόσοφος, νομικός και καθηγητής ρητορικής στο πανεπιστήμιο της Νάπολης, ο οποίος στάθηκε επιφυλακτικός απέναντι στον ρασιοναλισμό του Ρενέ Ντεκάρτ. Δεν αμφισβήτησε την λογική συνέπεια της καρτεσιανής επιστημονικής μεθόδου, αλλά δεν την αποδέχθηκε ως την μόνη εφικτή οδό προς την αλήθεια, διότι ελάχιστες εφαρμογές μπορεί να έχει στα πνεύματα και τις σχέσεις των ανθρώπων, οι οποίοι τείνουν να δημιουργούν δικές τους υποκειμενικότερες και ανορθολογικές πραγματικότητες. Τουτέστιν, η «γεωμετρία» των φυσικών δεν υποκαθιστά την φαντασία των ανθρώπων. Μάλιστα, η ρήση του αναφορικά με την κατασκευασιμότητα της αλήθειας (Verum esse ipsum factum), σε συνδυασμό με το έντονο ερευνητικό του ενδιαφέρον για το πώς αυτή εκφράζεται μέσα στην γλώσσα, οδήγησαν αρκετούς μελετητές να τον χαρακτηρίσουν ως προπομπό του γλωσσικού Κονστρουκτιβισμού (Constructivism). 

20 Σεπτεμβρίου 2023

Ο ιστορικός υλισμός του Karl Marx

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Μεταξύ των συγγραφέων που καταπιάστηκαν με την ερμηνεία της ιστορίας, ο Γερμανοεβραίος Karl Heinrich Marx (1818 - 1883) ήταν πανθομολογουμένως ο πιο αμφιλεγόμενος. Οι αφορισμοί φανατικών οπαδών και πολεμίων του και τα συμπαρομαρτούντα πολιτικά τους πάθη έχουν καταστήσει την αντικειμενική αξιολόγηση του έργου του υπόθεση ιδιαιτέρως δυσχερή. Την πόλωση γύρω από το όνομά του την είχε επιδιώξει εξαρχής ο ίδιος ο Marx. Κατά δική του παραδοχή, σε αντίθεση με τους πλείστους προγενέστερους φιλοσόφους, δεν επιδίωξε απλώς την ερμηνεία του κόσμου αλλά την ουσιαστική αλλαγή του. Ως εκ τούτου, το έργο του παρουσιάζει αμιγώς πολιτικό χαρακτήρα. Η συγκρότηση μιας συστηματοποιημένης φιλοσοφίας ή ιστορικής αφηγήσεως δεν ήταν το κύριο μέλημά του. Υπήρξε γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού και η πίστη του σε μία απρόσκοπτη ιστορική πρόοδο που θα καταλήξει σε ένα ηθικά επιθυμητό τέλος (την αταξική «κομμουνιστική» κοινωνία) συμπίπτει στα βασικά της σημεία με την ιδεολογικά προκατειλημμένη αισιοδοξία των Εγκυκλοπαιδιστών του 18ου αιώνος. Πέραν αυτής της επιρροής, ο φιλόσοφος που τον επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ήταν ο Hegel

8 Σεπτεμβρίου 2023

Η διαλεκτική πρόοδος του Hegel

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 - 1831) απετέλεσε τον πατέρα του γερμανικού ιδεαλισμού κατά τον 19ο αιώνα κι ενδεχομένως τον γνωστότερο στην εποχή μας φιλόσοφο που συνέδεσε το όνομά του με την φιλοσοφία της ιστορίας. Εκτιμούσε και αποπειράθηκε να εγκολπωθεί τόσο την πειθαρχημένη λογική του Kant όσο και την ρομαντική φαντασία του Herder. Μάλιστα, θα μπορούσαμε εν ποιητική αδεία να επισημάνουμε ότι, εάν ο Kant εκπροσωπούσε μια «θέση» και ο Herder μια «αντίθεση», ο Hegel αποζήτησε την «σύνθεσή» τους. Στην πραγματικότητα, η περιβόητη εγελιανή τριάδα «θέση-αντίθεση-σύνθεση» δεν ήταν τόσο χονδρεοειδής όσο ακούγεται και όπως -κατ’ ανάγκην- την παρουσιάζουμε εν προκειμένω, όμως από τις πολλές κατοπινές εφαρμογές της στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών δεν εξέλιπε το στοιχείο της απλουστεύσεως. Οφείλουμε πάντως να διευκρινίσουμε ότι αυτή η τριάδα της «διαλεκτικής προόδου» αναφερόταν πρωταρχικά σε θεωρητικές έννοιες, όχι σε ιστορικά γεγονότα, αισθητικές μόδες κ.α. 

1 Σεπτεμβρίου 2023

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Johann Gottfried Herder

 

O Johann Gottfried von Herder (1744 - 1803) ήταν μαζί με τον Goethe ένας από τους πρώτους και επιδραστικότερους εκπροσώπους του γερμανικού ρομαντισμού. Υπήρξε  μαθητής του Immanuel Kant, αλλά δεν άργησε να αποστασιοποιηθεί από την αυστηρότητα του «άνευρου» ορθολογισμού του. Επρόκειτο περί μιας συναισθηματικής και χειμαρρώδους προσωπικότητας που εμπιστευόταν το ένστικτο και την ενόρασή του τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό σε σχέση με την συλλογιστική διάνοια, μη δυνάμενος να ανεχθεί την διανοητική τυποποίηση της νεοκλασικής περιόδου.

Κατά παραδοχή του θα προτιμούσε να είχε γεννηθεί στον μεσαίωνα, το γοτθικό πνεύμα του οποίου θαύμαζε ειλικρινά. Απέδιδε την γοτθική τέχνη στην φυσιογνωμία και το ιδιαίτερο πνεύμα του γερμανικού λαού και λάτρευε την ζωγραφική του Albrecht Dürer και την λογοτεχνία του Martin Opitz. Κατ’ αυτόν ο αληθινός πνευματικός πολιτισμός (Kultur) δεν συμπίπτει με τα ελιτίστικα ενδιαφέροντα των ακαδημαϊκά μορφωμένων, αλλά απορρέει από και προορίζεται για τον Λαό (Volk). Ως εκ τούτου, δεν έκρυψε την περιφρόνησή του για την νεοκλασική τάση στα γράμματα και την στείρα μίμηση ελληνικών και λατινικών προτύπων, ενώ αναζητούσε την αυθεντική έκφραση της γερμανικής ψυχής στις λαογραφικές παραδόσεις (Folklore) και τα δημώδη ποιήματα. Αγαπούσε ιδιαίτερα την λαϊκή γερμανική γλώσσα θεωρώντας την θεμέλιο του γερμανικού πολιτισμού. Γενικότερα, τον απασχολούσε ο ρόλος της γλώσσας στην συγκρότηση της σκέψεως και, παρότι ουδέποτε έφθασε στο σημείο να δηλώσει ότι η πρώτη καθορίζει την δεύτερη σαν άλλος Wittgenstein, υποστήριξε ότι η γλώσσα σχηματίζει και οριοθετεί τα πλαίσια και τα πρότυπα εντός των οποίων σκέπτεται και αισθάνεται η γλωσσική κοινότητα, καθότι η γλώσσα και η σκέψη αλληλεξαρτώνται. Στον Herder, λοιπόν, έχει καταλογισθεί η πρώτη ρομαντική πρόσληψη του «έθνους», όχι ως μίας πολιτικώς ομονοούσας συλλογικότητας υπό την οπτική του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως (nation), αλλά ως ενός ιστορικώς δρώντος λαού με ζωντανή παράδοση (Volk). Κατά συνέπεια, υπήρξε ένας από τους πρώτους ρομαντικούς εθνικιστές και μάλιστα παγγερμανιστής, καθώς οραματιζόταν την συνένωση όλων των γερμανικών εδαφών σε ένα ενιαίο κράτος που θα πλησιάζει σε έκταση την μεσαιωνική επικράτεια των Σουαβών αυτοκρατόρων. Τόσος ήταν ο πατριωτικός ζήλος του Herder, η ανησυχία του για το μέλλον του γερμανισμού ακόμη και σε σχέση με την θρησκεία, ώστε φλέρταρε με την ιδέα του παλαιού παγανισμού ως στοιχείου της γερμανικής παραδόσεως, παρότι είχε και την ιδιότητα του (λουθηρανού) πάστορα. Βεβαίως, εάν ανατρέξουμε στην γερμανική ιστορία και δούμε τις καταστροφές που προκλήθηκαν από θρησκευτικές έριδες μεταξύ προτεσταντών και καθολικών (βλέπε τον Τριακονταετή Πόλεμο), τότε θα εκτιμήσουμε την ανησυχία του. Παρά ταύτα, σε αντίθεση με μεταγενέστερους πολιτικά συντηρητικούς στοχαστές του ρομαντικού ρεύματος, ο Herder υποδέχθηκε με ενθουσιασμό την Γαλλική Επανάσταση και δεν απεκήρυξε τις αρχές του Διαφωτισμού, τουλάχιστον όχι τελείως.