Εξουσία και συλλογική ανωριμότητα στον 21ο αιώνα

Ἀπὸ τὸ ἐξώφυλλο τοῦ Ἀπριλίου 2020 τοῦ περιοδικοῦ The Economist.

Α. Ψυχολογικοὶ ἀνθρωπότυποι σὲ μία ἐποχὴ κρίσεων

Τὴν τελευταία εἰκοσαετία τὰ Μέσα Μαζικῆς Ἐνημερώσεως τοῦ δυτικοῦ κόσμου, κατὰ τρόπο συντεταγμένο (ἴσως καὶ ὕποπτο ὡς πρὸς τὴν κοινοτοπία τῶν καθετοποιημένα μεταδιδόμενων λέξεων, μηνυμάτων καὶ εἰκόνων), ἔχουν «ἐκπαιδεύσει» τὴν κοινὴ γνώμη σὲ μία σειρὰ ζητημάτων, προβάλλοντας κατὰ κανόνα μία συγκεκριμένη θέση ὡς σωστή, προοδευτικὴ καὶ θεσμικὰ ἀποδεκτή. Μάλιστα, ὅσο σοβαρότερη φαίνεται νὰ εἶναι μία κρίση ποὺ παρουσιάζεται ὡς παγκοσμιοποιημένη, τόσο αὐστηρότερη γίνεται καὶ ἡ πειθαρχία αὐτῶν τῶν δημοσιογραφικῶν μέσων καὶ τῶν πλατφορμῶν κοινωνικῆς δικτυώσεως στὴν ἐπίσημη «θεσμικὴ» γραμμή, ἡ ὁποία συνάδει κατὰ κανόνα μὲ τὰ συμφέροντα τοῦ βαθέος κράτους τῆς «Pax Americana» καὶ κατ’ ἐπέκταση τῆς παγκοσμιοποιήσεως ποὺ προάγουν οἱ νεοφιλελεύθερες ἐλίτ. Ἡ κρίση τῆς «ἰσλαμικῆς τρομοκρατίας» στὶς ἀρχὲς τοῦ αἰῶνος, ἡ παγκόσμια οἰκονομικὴ ὕφεση μετὰ τὸ 2008, ἡ πανδημία τοῦ COVID-19, ἡ κλιματικὴ ἀλλαγή, ὁ πόλεμος στὴν Οὐκρανία κ.ἄ., διέπονται ἀπὸ ὁρισμένα κοινὰ γνωρίσματα στὴν πρόσληψή τους ἀπὸ τὰ Μ.Μ.Ε. Παρουσιάσθηκαν ὅλα ὡς σαφῆ, πλήρως ἀποκρυσταλλωμένα προβλήματα, μὲ αὐτονόητες αἰτίες καὶ ἀδιαμφισβήτητες λύσεις, οἱ ὁποῖες ὁδηγοῦν στὴν μεταβίβαση δικαιωμάτων καὶ ἐλευθεριῶν ἀπὸ τοὺς πολῖτες στὰ κράτη καὶ ἀπὸ τὰ κράτη σὲ ὑπερεθνικοὺς θεσμοὺς ἀνωνύμων τεχνοκρατῶν καὶ μονοπώλια πολυεθνικῶν. Ἡ αὐτονόητη ἀπάντηση στὴν τρομοκρατία ἦταν ἡ ἠλεκτρονικὴ ἐπιτήρηση τῶν πολιτῶν, στὴν οἰκονομικὴ κρίση ἡ λιτότητα καὶ ἡ συμπίεση τῶν μικρῶν ἐπιχειρήσεων, στὴν πανδημία ἡ ὑποχρεωτικότητα ἐγκλεισμῶν καὶ ἰατρικῶν πράξεων, στὴν κλιματικὴ ἀλλαγὴ ἡ ἐπιβολὴ φόρων καὶ περαιτέρω περιορισμῶν. Ἀσφαλῶς, ἡ καλλιέργεια φόβου συνέστησε ἀναγκαία προϋπόθεση γιὰ τὴν ἀποδοχὴ καὶ ἐνίοτε γιὰ τὸ καλωσόρισμα τέτοιας ἄρσεως ἐλευθεριῶν. Ἡ Naomi Klein στὸ περιβόητο “Δόγμα τοῦ Σόκ” (2007) ἔχει ἀναλύσει ἐκτενῶς πῶς οἱ ἐλὶτ ἀξιοποιοῦν τὶς καταστροφὲς γιὰ νὰ διεκπεραιώνουν μεταρρυθμιστικοὺς στόχους. Ὅμως, οἱ δυνατότητες πολιτικῆς διαχειρίσεως τῆς συλλογικῆς δυστυχίας εἶναι εὐρύτερες καὶ ἐξακολουθοῦν νὰ ἀποτελοῦν ταμποῦ γιὰ τὶς «πολιτικὰ ὀρθὲς» ἀκαδημίες. Τὸ παρὸν κείμενο δὲν ἐξετάζει τὴν (ἐνδεχομένως ὑπαρκτὴ) ὀρθότητα τῶν ἀνωτέρω μηνυμάτων καὶ μέτρων, ἀλλὰ τὴν σχέση τους μὲ τὴν ψυχολογία τῶν δυτικῶν μαζῶν. Γιὰ αὐτὸν τὸν λόγο, ἐπὶ τοῦ παρόντος θὰ ἀποφευχθεῖ κατὰ τὸ δυνατὸν ἡ μοιραία προέκταση τέτοιων διαπιστώσεων στὴν σφαῖρα τῶν (εὐλόγων ἢ ἀλόγων) θεωριῶν συνωμοσίας. Ἄλλωστε, στὴν μετανεωτερικὴ δίνη του 21ου αἰῶνος ὅπου τ@ πάντ@ στροβιλίζονται ἀνερμάτιστα, ἡ καιροσκοπικὴ ἐκμετάλλευση τῶν εἰδήσεων ἀποβαίνει σημαντικότερη ἀπὸ τὴν ὅποια ἀλήθεια ἢ τὸ ψεῦδος ποὺ περικλείουν.

Ἡ ἀπόδοση ὅρων ψυχολογίας σὲ κοινωνικά, πολιτικὰ καὶ ἱστορικὰ φαινόμενα συνήθως ὁδηγεῖ σὲ μεθοδολογικὸ ἀναγωγισμό, ὄχι ἀπαραίτητα ἐσφαλμένο. Ἄλλωστε, ἐφόσον ἡ ψυχολογία δανείσθηκε στοιχεῖα ἀπὸ διάφορες ἄλλες ἐπιστῆμες, δικαιοῦται νὰ τὰ ἀνταποδώσει. Μεταξὺ τῶν ψυχαναλυτῶν θεωρεῖται θεμιτὴ ἂν ὄχι συνήθης ἡ γενίκευση ψυχοπαθολογικῶν χαρακτηρισμῶν σὲ εὐρέα κοινωνικὰ σύνολα, μολονότι ἡ κλινικὴ διάγνωση τῆς ψυχοπαθολογίας διενεργεῖται πάντα σὲ ἀτομικὸ ἐπίπεδο. Παρὰ τὴν ἔλλειψη ἐρευνητικοῦ πλαισίου καὶ τὰ σοβαρὰ ἐπιστημολογικὰ προβλήματα, ἡ ἐμπειρικὴ ἀνάγνωση τῶν γεγονότων συχνὰ φαντάζει ἐπαρκὴς γιὰ γενικεύσεις. Ἂς μὴν λησμονοῦμε, ἐπίσης, ὅτι ἡ Ψυχανάλυση δὲν θεωρεῖται ἐπιστήμη μὲ τὴν ποππεριανὴ ἔννοια (σὲ ἀντίθεση μὲ ἄλλους κλάδους πειραματικῆς καὶ ἐφηρμοσμένης ψυχολογίας, ὅπως ὁ συμπεριφορισμός) [1]. Ὡστόσο, δύσκολα ἀμφισβητεῖται, φερ’ εἰπεῖν, ὁ ψυχαναγκαστικὸς χαρακτήρας τῶν Γερμανῶν καὶ ἄλλων προτεσταντικῶν λαῶν, μία τάση καθηλώσεώς τους στὸ «πρωκτικὸ» στάδιο τῆς ψυχοσυναισθηματικῆς ἀναπτύξεως (κατὰ τὴν Ψυχοδυναμικὴ θεωρία), ποὺ συνδέεται μὲ αὐστηρὴ ἕως ἄλογη προσήλωση σὲ κανόνες, σφοδρὴ ἐπιθυμία ἐλέγχου καὶ τάξεως, μεθοδικότητα καὶ δυσανοχὴ στὴν ἀπορρύθμιση τοῦ προγράμματος, ἀποθησαυρισμό, ἐκρήξεις ἐπιθετικότητος, ἐνοχικότητα κ.ἄ. Ἀπεναντίας, στοὺς Ἕλληνες καὶ γενικότερα σὲ μεσογειακοὺς λαοὺς μπορεῖ νὰ ἀποδοθεῖ μία τάση καθηλώσεως στὸ «στοματικὸ» στάδιο, ἐκδηλούμενη ὡς ἀτομικιστικὸς ναρκισσισμὸς ἢ ὡς ἔλλειψη αὐτονομίας καὶ ἐξάρτηση ἀπὸ τὴν «μητέρα» ἐντὸς ἢ ἐκτὸς εἰσαγωγικῶν (βλέπε τὸ «κράτος πρόνοιας» καὶ ἄλλα ὑποκατάστατά της) ἢ καὶ ὡς ὑστερικὴ διάθεση (ἤγουν ὑπεροχὴ τοῦ συναισθήματος ἔναντι τῆς λογικῆς), ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παρορμητισμοὺς καὶ πολλὴ γκρίνια. Ἤδη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ μεγάλου σκαπανέως τῆς μαζικῆς ψυχολογίας, Gustave Le Bon, εἶχαν προταθεῖ διάφορες προσεγγίσεις, ὀρθολογικὲς ἢ μεταφυσικές, γιὰ τὴν θεώρηση ἑνὸς λαοῦ σὰν ἑνιαίου ζῶντος ὀργανισμοῦ μὲ ἐπιμέρους ὄργανα καὶ κύτταρα. Γιὰ τὴν οἰκονομία τῆς συζητήσεως, ἂς συνεχίσουμε μὲ τὴν ἁπλὴ παραδοχὴ ὅτι κάθε Πολιτισμὸς ἐπιβάλλει σὲ οἰκογένειες καὶ ἄλλα μέσα κοινωνικοποιήσεως συγκεκριμένους τρόπους γιὰ τὴν ἀνατροφὴ τῶν παιδιῶν καὶ ἐν γένει τῶν νέων πολιτῶν, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ εὐνοεῖται ἡ αὔξηση τοῦ ἐπιπολασμοῦ ὁρισμένων ἀνθρωποτύπων ποὺ ἐν τέλει «χαρακτηρίζουν» τὶς κοινωνίες αὐτοῦ τοῦ πολιτισμοῦ.

Β. Βιομηχανία ναρκισσισμοῦ

Στὸ ἐμβληματικὸ βιβλίο του “The Culture of Narcissism” (1979), ὁ Christopher Lasch ὑπεστήριξε πὼς μετὰ τὸν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ὁ ναρκισσισμὸς ἀντικατέστησε τὸν πρότερο ἀξιακὸ κώδικα τῆς ἀμερικανικῆς κοινωνίας, τῆς ὁποίας ἡ μορφὴ ἐπεβλήθη βαθμηδὸν ὡς πρότυπο καὶ στὴν Εὐρώπη. Ἡ γενεὰ τῶν «baby boomers», καθὼς μεγάλωνε σὲ ἕνα περιβάλλον ἀσφάλειας, οἰκονομικῆς εὐμάρειας καὶ γενικῆς αἰσιοδοξίας, εἶχε νοηματοδοτήσει τὴν ζωὴ μὲ τὸ κυνήγι τῆς ἀτομικῆς χαρᾶς καὶ ἐπιτυχίας, μὲ τὸν μῦθο τοῦ «ἀμερικανικοῦ ὀνείρου». Ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τῶν διαφημίσεων, δηλαδὴ τοῦ -βασιζόμενου στὸν ἐφηρμοσμένο συμπεριφορισμό- βραχίονος τοῦ τότε καπιταλισμοῦ, οἱ Ἀμερικανοὶ πείσθηκαν ὅτι μέτρο τῆς ἀτομικῆς χαρᾶς ἀποτελεῖ ἡ κατανάλωση προϊόντων. Ἡ ἐμμονὴ στὴν ἀτομικὴ ὁλοκλήρωση μέσῳ τῆς εἰκόνας καὶ τῶν ἐντυπώσεων καλλιέργησε μία ἐγωκεντρικὴ κουλτούρα, ἡ ὁποία ἀποδυνάμωσε τὶς διαπροσωπικὲς σχέσεις καὶ τοὺς δεσμοὺς ἐντὸς τῆς κοινότητος, τοποθετώντας τες σὲ δεύτερη μοῖρα. Περαιτέρῳ, ὁ ὑπερκαταναλωτισμὸς κατέλυσε τὴν πρώτη συνθήκη τῆς ψυχολογικῆς ὡριμότητος, δηλαδὴ τὴν ἱκανότητα ἀναβολῆς τῆς ἐκπληρώσεως τῶν ἐπιθυμιῶν. Ἡ ἐξιδανικευμένη εἰκονικὴ πραγματικότητα τῶν διαφημίσεων καὶ τῶν «celebrities» συνήρτησε τὴν αὐτοπεποίθηση τῶν Ἀμερικανῶν μὲ τὴν μίμηση τῶν προβαλλόμενων ὡς «ἐπιτυχημένων» προτύπων, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ τοὺς δημιουργεῖ ἀλλεπάλληλες πλασματικὲς ἀνάγκες καὶ περιττὲς ἐξαρτήσεις. Προκειμένου νὰ αἰσθάνεται ἀνὰ πᾶσα στιγμὴ ἄξιος, ὁ Ἀμερικανὸς ἔπρεπε νὰ πραγματώνει ἄμεσα τὶς ψευδοανάγκες, νὰ καταναλώνει καὶ νὰ μιμεῖται συνεχῶς καὶ ἀνυπερθέτως, λιπαίνοντας ἔτσι τὰ γρανάζια τοῦ καπιταλισμοῦ.

Στὴν πραγματικότητα, ἐπρόκειτο περὶ φαύλου κύκλου βραχύβιας ἡδονῆς καὶ ματαιότητος. Ἐξάλλου, ἡ ἀτελεύτητη σύγκριση μὲ διαρκῶς μετατοπιζόμενες εἰκονικὲς καὶ φαντασιωσικὲς καταστάσεις προκαλεῖ ἀχρείαστο ἄγχος, ὄχι μακαριότητα. Αὐτὸ τὸ ἄγχος, ποὺ συνδυάζεται μὲ τὶς ἀπόπειρες τῆς εἰκονικῆς αὐτοπεποιθήσεως νὰ καλύψει τὸ ἔλλειμμα τῆς πραγματικῆς αὐτοεκτιμήσεως, ἀνευρίσκεται στὸν πυρῆνα τοῦ ναρκισσιστικοῦ συνδρόμου. Ἡ ἀδήριτη ἀνάγκη ἐξωτερικῆς ἐπιβεβαιώσεως ἀπὸ τὸ «κοινωνικὸ σύστημα» ἀφενὸς καταδεικνύει χαμηλὴ αὐτοεκτίμηση καὶ ἀφετέρου εὐνοεῖ τὴν συμμόρφωση μὲ τὶς προβαλλόμενες νόρμες καὶ μόδες, ἐνῶ τὸν 21ο αἰῶνα βρῆκε τὴν ὑπέρτατη πραγμάτωση στὶς εἰκονικὲς ἀλληλεπιδράσεις τῶν διαδικτυακῶν «social media» (μέσων δικτυώσεως), ποὺ σὰν ψυχοτρόπα ἐπάγουν ἀνοχὴ καὶ ἐξάρτηση σὲ νέες καὶ νέους «ναρκίσσους». Πλέον, ἡ ἀξία τοῦ κομφορισμένου ὑποκειμένου ὑπόκειται σὲ μία κλίμακα καθολικῆς ἀναφορᾶς καὶ κρίσεως, ποσοτικοποιούμενη σε ἀριθμὸ «ἀρεσκειῶν» (likes). Ταυτόχρονα, ὅμως, ἐκμηδενίζεται ἡ ἔννοια τοῦ ἰδιωτικοῦ χώρου σὲ μία -ὑπὸ τῶν «μέσων» ἐλεγχόμενη- διάσταση εἰκονικῆς πραγματικότητος, ξεθωριάζουν παραδόξως τὰ ὅρια τῆς μέχρι πρότινος ἐξυμνημένης ἀτομικότητος καὶ διαμορφώνονται οἱ προϋποθέσεις γιὰ τὴν ὑποδοχὴ ἑνὸς νέου τύπου ὁλοκληρωτισμοῦ, ὅπως θὰ ἀναλύσουμε παρακάτω. Κοντολογίς, μὲ τὸν καπιταλισμὸ τῆς «3ης βιομηχανικῆς ἐπαναστάσεως» συνετελέσθη ἕνα πρῶτο βῆμα πρὸς τὴν ἀνωριμότητα.

Γ. Ἡ κουλτούρα τῆς θυματοποιήσεως

Παρὰ ταῦτα, μὲ τὴν πάροδο τῶν δεκαετιῶν ἡ αἰσιοδοξία σκεδάσθηκε. Στὰ Μ.Μ.Ε. οἱ ὑποσχέσεις τοῦ ἀμερικανικοῦ ὀνείρου προοδευτικῶς ἀντικατεστάθησαν ἀπὸ τὰ πιὸ δυσοίωνα μηνύματα. Ἡ αὐγὴ τῆς νέας χιλιετίαςεἶδε τοὺς φυσικοὺς πόρους τοῦ πλανήτη νὰ ἐξαντλοῦνται καὶ τὸν ἴδιο νὰ «καταστρέφεται», τὴν ἀνεργία τῶν νέων νὰ καλπάζει καὶ τοὺς ἀνθρώπους νὰ λησμονοῦν τὶς φουτουριστικὲς οὐτοπίες ἐνώπιον τρομακτικῶν κρίσεων ποὺ ἀπειλοῦν τὴν γῆ. Ἡ γενιὰ τῶν «millennials», ἀφοῦ γαλουχήθηκε μὲ τὴν ἀπατηλὴ προσδοκία ὅτι ὁ κόσμος θὰ τοὺς ἀνήκει δικαιωματικά, ἀντιμετώπισε μία σφοδρὴ ματαίωση καὶ ἔκτοτε αἰσθάνεται ἀνησυχία καὶ δυσφορία. Ὁ πρότερος (ἀλλὰ ὄχι ἐξειλημμένος) ναρκισσισμὸς συνδυάσθηκε μὲ -καὶ τελικῶς ἐπισκιάσθηκε ἀπὸ- μία νέα κουλτούρα θυματοποιήσεως. Στὰ πλαίσια τοῦ μετανεωτερικοῦ ἰδεολογικοῦ κινήματος «woke», ποὺ πλέον διαπερνᾶ τὴν συντονισμένη ῥητορικὴ τῶν περισσότερων Μ.Μ.Ε. καὶ κομμάτων ἐξουσίας, διακρίνονται διάφορες ῥιζοσπαστικὲς ὁμάδες κατὰ φαντασία διωκόμενων ἀτόμων, ὅπως οἱ φεμινίστριες τρίτου κύματος, οἱ ἀκτιβιστὲς τῶν ἔμφυλων μειονοτήτων lgbtq+ καὶ οἱ οἰκολογιστὲς τύπου Greta Thunberg. Αὐτὲς οἱ θυματοποιημένες ὁμάδες δηλώνουν ὅτι καταπιέζονται ἀπὸ φανταστικοὺς ἐχθροὺς καὶ κατεστημένα ὅπως ἡ «πατριαρχία», ἡ «ἑτεροκανονικότητα» καὶ τὸ «λευκὸ προνόμιο», χωρὶς νὰ συνειδητοποιοῦν ὅτι ἡ ἀτζέντα τους ὑποστηρίζεται καὶ προωθεῖται συστηματικὰ ἀπὸ ὅλες τὶς μεγάλες πολυεθνικὲς ἑταιρεῖες καὶ τοὺς πραγματικοὺς φορεῖς χρήματος καὶ ἐξουσίας, οἱ ὁποῖοι μᾶλλον ἐξυπηρετοῦνται ἀπὸ τὴν ἀποπροσανατολιστικὴ δράση τους. Καὶ ἐπειδὴ ἡ ἀγγλοσαξωνικὴ ἰδεολογική των γενέτειρα τοὺς κληρονόμησε τὸν ἰουδαιοπροτεσταντικὸ ψυχαναγκασμὸ τῆς «κοινωνικῆς δράσεως πρὸς ἀνόρθωση τῆς κοινωνίας» [2], δὲν μένουν ἁπλῶς στὰ λόγια ἀλλὰ ἀναλαμβάνουν καὶ ἀμφιλεγόμενες πρωτοβουλίες γιὰ τὴν «δικαιολογημένη» ἐξόντωση «μὴ ἠθικῶν» ἀντιπάλων. Ἡ ὑστερία τους πολλὲς φορὲς θυμίζει τὰ κυνήγια μαγισσῶν ποὺ ἐξαπέλυσαν οἱ πουριτανοὶ πρόγονοί τους στὸ Σάλεμ. Ὡσαύτως, ὁδηγεῖ σὲ σύγχυση καὶ σχετικοποίηση τῶν ἐννοιῶν, μὲ ἀποτέλεσμα λ.χ. ὁ βιασμὸς καὶ ἕνα λάγνο βλέμμα νὰ ἐγκιβωτίζονται στὴν ἴδια κατηγορία καταδικαστέων συμπεριφορῶν.

Οἱ woke ἀκτιβιστὲς ἐμφανίζονται σὰν στυλοβάτες τῆς χειραφετήσεως, ἀλλὰ ταυτόχρονα μέσῳ τοῦ κινήματος «cancel» [3] ἀπαιτοῦν τὶς σκληρότερες μορφὲς λογοκρισίας καὶ καταστολῆς. Μάχονται κατὰ τοῦ σεξισμοῦ καὶ τοῦ ῥατσισμοῦ ἀλλὰ ἐπιμένουν νὰ διαχωρίζουν τοὺς ἀνθρώπους σὲ φύλα καὶ φυλές, ἐπιρρίπτοντας συλλογικὴ εὐθύνη καὶ ἐνοχὴ σὲ ἐκεῖνες τὶς συλλογικὲς ταυτότητες ποὺ θεωροῦν ἐχθρικὲς (συλλήβδην σὲ λευκούς, ἄνδρες, ἑτεροφυλόφιλους, χριστιανοὺς κ.ἄ.). Παραβλέπουν, κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο, ὅτι τὸ μῖσος ἐμφιλοχωρεῖ ἐκεῖ ὅπου ἡ καχυποψία ἀντικαθίσταται ἀπὸ a priori βεβαιότητα. Ἡ ῥητορική τους βρίθει ἀντιφάσεων, ὅμως ἡ διχασμένη σκέψη καὶ συμπεριφορά τους δὲν ἐπιτρέπει μιὰ τέτοια συνειδητοποίηση, γεγονὸς ποὺ τοὺς ὁδηγεῖ συχνὰ στὴν ψυχωσικὴ ἄρνηση τῆς πραγματικότητος. Ἐδῶ διακρίνεται ἕνα ἐπιπλέον στοιχεῖο ἀνωριμότητος, ἡ δυσανοχὴ στὴν ματαίωση καὶ τὴν κριτική. Ἐὰν ἔλθουν ἀντιμέτωποι μὲ μία λογικὴ ἀνακολουθία τους, ἐνδέχεται νὰ ἀντιδράσουν ὑστερικὰ καὶ ἐπιθετικά, διότι οἱ μηχανισμοὶ ἄμυνας τοῦ «ἐγὼ» θὰ ἐπιδιώξουν ἀσυνείδητα μία ἀπόδραση ἀπὸ τὸ ἐπικίνδυνο γιὰ τὴν πίστη τους ἀδιέξοδο. Τοιουτοτρόπως, παρωθοῦνται σὲ ἐπίταση τοῦ ζήλου καὶ τῶν ἀπεγνωσμένων προσπαθειῶν τους, ὥστε νὰ μὴν καταρρεύσει τὸ τελευταῖο ἀποκούμπι νοήματος ποὺ τοὺς ἔχει ἀπομείνει, τὸ ὁποῖο καλύπτει πλημμελῶς ἕνα ἀβάσταχτο ὑπαρξιακὸ κενό. Κατὰ βάθος, εἶναι πονεμένες ψυχές. Ἡ σύγχυση, ἡ κοινωνικὴ πόλωση, ἡ ἀποδόμηση τῶν παραδοσιακῶν ταυτοτήτων, ὁ ἀποπροσανατολισμὸς ἀπὸ σοβαρὰ ζητήματα, ἡ κατάργηση τῆς ἰδιωτικότητος καὶ ἡ προαγωγὴ μέτρων λογοκρισίας καὶ καταστολῆς συνιστοῦν καταλῦτες πολιτικοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ. Ἐπὶ αὐτῆς τῆς βάσεως δύναται νὰ ἑρμηνευθεῖ ἡ ὑποστήριξη τῆς woke κουλτούρας ἀπὸ τὸ μεγάλο κεφάλαιο καὶ τὰ δίκτυα ἐξουσίας, ὅπως αὐτὰ ἐκφράζονται στὰ Μ.Μ.Ε.

Οὔτε οἱ ἀντιδραστικὲς φωνές, ὡστόσο, ἐκφεύγουν ἀπὸ τὴν νοοτροπία τῆς θυματοποιήσεως. Ἡ ῥητορικὴ τῶν «ἐθνο-λαϊκῶν» (populist) πολιτικῶν κινημάτων στὴν Δύση, ἀποτελούμενων ἀπὸ συντηρητικοὺς δεξιούς, φιλελευθέρους παλαιᾶς κοπῆς καὶ γενικῶς ὅσους ζημιώθηκαν ἀπὸ τὴν οἰκονομικὴ παγκοσμιοποίηση, βασίζεται ἐν πολλοῖς στὸ ἐπιχείρημα ὅτι στοχοποιοῦνται (καὶ σὲ μεγάλο βαθμὸ ὄντως πολεμῶνται) ἀπὸ τὴν «διεθνῆ» τῶν παγκοσμιοποιητικῶν ἐλίτ. Καὶ σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο, τὸ κίνημα τῆς λεγόμενης «ἀνδροσφαίρας» καὶ τοῦ «red pill», ἀντιδρῶντας στὸν νεοφεμινισμό, ἰσχυρίζεται -συχνὰ μὲ μισογυνιστικὴ ῥητορικὴ- ὅτι πλέον οἱ ἄνδρες καταπιέζονται καὶ ἀδικοῦνται ἀπὸ μία ἀναδυόμενη γυναικοκρατία. Κατὰ τὴν γνώμη μου, τὸ μεῖζον πρόβλημα τέτοιων προσεγγίσεων, ἔνθεν κακεῖθεν, ἔγκειται στὴν παράκαμψη τῆς προσωπικῆς εὐθύνης, μία τάση ποὺ ἐπίσης ὑποκρύπτει ἀνωριμότητα.

Σὲ πρόσφατο ἄρθρο της, ἀκολουθῶντας τὴν μεθοδολογία τοῦ Lasch, ἡ κοινωνιολόγος Ashley Colby συσχέτισε τὴν παράνοια καὶ τὴν τάση θυματοποιήσεως τῆς ἐποχῆς μας μὲ τὸν ψυχιατρικὸ ὅρο τῆς Ὁριακῆς Διαταραχῆς Προσωπικότητος (Borderline personality disorder) [4]. Πράγματι, ἡ ἀνασφάλεια τῶν ἡμερῶν μας φαίνεται νὰ πυροδοτεῖ ἄγχος, θυμό, συμπεριφορὲς ἀποξενώσεως καὶ ἀνομίας. Περαιτέρῳ, ἡ ψυχολόγος Βιβή Φατούρου προσέθεσε ὅτι ἡ δυσκολία ἀτόμων τῆς γενιᾶς «Ζ» νὰ συγκροτήσουν συνεκτικὲς προσωπικὲς ταυτότητες πηγάζει ἀπὸ τὴν «ὁριακὴ» λειτουργία τῆς σκέψεως [5]. Ἀφορμώμενος ἀπὸ τὶς ὀξυδερκεῖς παρατηρήσεις τῶν δύο κυριῶν, λαμβάνω τὸ θάρρος νὰ ἐπεκτείνω τὸν παραλληλισμὸ τῆς σύγχρονης παράνοιας μὲ τοὺς παρεκκλίνοντες τύπους προσωπικότητος ποὺ ἀναγνωρίζει ἡ παραδοσιακὴ ψυχιατρική.

Δ. Ἡ ἐπικράτηση τῆς ὁριακότητος

Στὰ κλινικὰ διαγνωστικὰ ἐγχειρίδια τῆς Ἀμερικανικῆς Ψυχιατρικῆς Ἑταιρείας, ἡ Ναρκισσιστικὴ καὶ ἡ Ὁριακὴ (μαζὶ μὲ τὴν Ἱστριονικὴ διαταραχή, ποὺ σχετίζεται μὲ δραματοποιημένη συμπεριφορὰ καὶ σεξουαλικὴ διάχυση) ἐντάσσονται στὴν ἴδια ὁμάδα διαταραχῶν προσωπικότητος (ΔΠ), διότι συχνὰ συνυπάρχουν καὶ μοιράζονται κοινὲς/ ἀλληλοεπικαλυπτόμενες ἐκδηλώσεις, ὅπως ἡ αὐτοαναφορικότητα καὶ ἡ ἀπουσία ἐνσυναισθήσεως, ἡ ἀνάγκη κοινωνικῆς ἀναγνωρίσεως καὶ ἐπιβεβαιώσεως, ἡ δυσχέρεια στὴν διαχείριση τῶν συναισθημάτων καὶ ἡ δυσκολία στὴν διατήρηση σταθερῶν σχέσεων. Σήμερα, αὐτὰ τὰ σημεῖα εἶναι γνώριμα στοὺς ἐπαγγελματίες ψυχικῆς ὑγείας ποὺ ἀσχολοῦνται μὲ προβλήματα τῶν νέων ἀνθρώπων.

Τὰ «ὁριακὰ» ἄτομα, εἰδικότερα, ἀπὸ νεαρὴ ἡλικία μαθαίνουν νὰ μὴν ἀντιμετωπίζονται ὡς αὐτόνομες προσωπικότητες, εἴτε ἐπειδὴ οἱ συναισθηματικὲς ἀνάγκες τους παραμελοῦνται ἀπὸ τὸ περιβάλλον εἴτε ἐπειδὴ δέχονται ὑπερβολικὸ παρεμβατισμὸ ἀπὸ αὐτὸ [6] (ὅπως, συμπτωματικὰ, δρᾶ πολλὲς φορὲς καὶ ἡ κρατικὴ ἐξουσία). Κατὰ συνέπεια, οἱ ὁριακοὶ δυσκολεύονται νὰ ἀντιληφθοῦν τὴν ἔννοια τῶν ὁρίων. Δὲν ἔχουν βιώσει σαφῆ ὅρια ἀνάμεσα στὸ ἐγώ τους καὶ τοὺς ἄλλους, ὁπότε δὲν δύνανται οὔτε νὰ διατηρήσουν δικό τους ἢ νὰ ἀναγνωρίσουν ἄλλο ἰδιωτικὸ χῶρο, οὔτε νὰ ὁριοθετήσουν σὲ ἐνδεδειγμένα πλαίσια τὴν συμπεριφορά τους [7]. Σχετικὰ παραδείγματα ἐντοπίζονται στὴν woke κουλτούρα καὶ ἄλλα μετανεωτερικὰ φαινόμενα μαζοποιήσεως στὰ «κοινωνικὰ δίκτυα». Ἐὰν, φερ’ εἰπεῖν, ἀνακοινωθεῖ ὁ θάνατος μιᾶς ἀπόμακρης ἀπὸ αὐτὸ διασημότητος τὸ ἄτομο μπορεῖ νὰ ὀδυρθεῖ σὰν νὰ ἀπώλεσε κάτι δικό του, μιμούμενος συνομηλίκους του ποὺ πράττουν τὸ ἴδιο, καθόσον δὲν ἀναγνωρίζει ὅρια μὲ ἐκείνους. Ὁμοίως δύναται νὰ ἀσπασθεῖ ἀβίαστα οἱαδήποτε μόδα προβάλλουν οἱ διαφημίσεις καὶ τὰ Μ.Μ.Ε. Ἄτομα ὁριακόμορφης συμπεριφορᾶς δὲν ἀνέχονται τοὺς περιορισμούς. Ἐπὶ παραδείγματι, ἐὰν ἕνα ἀγόρι ὑπολείπεται ἀρρενωπότητος καὶ ἀντιληφθεῖ τὴν ἰδιαιτερότητά του, τότε μπορεῖ νὰ δηλώσει γυναῖκα, ἀπαιτῶντας ἀπὸ ὅλους νὰ συμφωνήσουν μαζί του. Δὲν θὰ δεχθεῖ περιορισμοὺς οὔτε ἀπὸ τὴν οἰκογένειά του οὔτε ἀπὸ τὴν βιολογία. Ἐπιπρόσθετα, οἱ ὁριακοὶ δὲν ἀντέχουν τὸν συμβολικὸ εὐνουχισμὸ τῆς ἐπιθυμίας καὶ τὴν ματαίωση. Ὡς ἐκ τούτου, ἀντιδροῦν πολὺ δραματικὰ ὅταν ἡ πραγματικότητα θέτει φραγμοὺς στὰ ὄνειρά τους, ὅταν λ.χ. κάποιοι νέοι συνειδητοποιοῦν ὅτι πρέπει νὰ ἐργασθοῦν σκληρὰ πρὸς βιοπορισμὸ καὶ δὲν ἀρκεῖ ἁπλῶς νὰ παριστάνουν τοὺς «influencers» στὰ κοινωνικὰ δίκτυα. Νιώθουν προδομένοι.

Ἡ μεγαλύτερη ἐπιδίωξη τῶν ὁριακῶν στὴν ζωὴ εἶναι αὐτὴ τῆς ἀποδοχῆς καὶ τοῦ θαυμασμοῦ ἀπὸ ἄλλους, ἡ ἐναγώνια ἀποζήτηση καὶ ἡ προσκόλληση στὸ γονεϊκὸ πρότυπο ποὺ στερήθηκαν ἢ κάποιο ἄλλο ὑποκατάστατο, ὡς μία ἀπεγνωσμένη προσπάθεια νὰ νιώσουν μοναδικοὶ καὶ ἐπιθυμητοί. Σήμερα οἱ «κοινωνικὲς» πλατφόρμες στὸ διαδίκτυο ἱκανοποιοῦν καὶ ἐνισχύουν τὴν ἀνάγκη ἀναγνωρίσεως, ἐνῶ τὸν παραδοσιακὸ ῥόλο τῶν γονέων προτίθενται νὰ ὑποκαταστήσουν διάφοροι «influencers» [8], Μ.Κ.Ο. ἢ -στὴν χειρότερη περίπτωση- αὐταρχικὲς κυβερνήσεις ποὺ ὑποδύονται τὸ ἐπιτελικὸ κράτος πρόνοιας. Μάλιστα, γιὰ νὰ διασφαλίσουν καὶ νὰ «ἐλέγξουν» φαντασιωσικὰ τὸν «στόχο» προσκολλήσεως, οἱ ὁριακοὶ ἐφαρμόζουν (ἀσυνείδητα) τὸν πρωτόγονο μηχανισμὸ τῆς «προβλητικῆς ταυτίσεως», ἀποδίδοντας στὸ «ἄλλο» δικές των ἰδιότητες. Κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο, ἕνας «ἀκτιβιστὴς» μὲ ὁριακὰ στοιχεῖα στὴν σκέψη του μπορεῖ νὰ χαρακτηρίζει προεμπειρικὰ κάθε μετανάστη σὰν ἀναγκεμένο καὶ καλοπροαίρετο καὶ συνάμα νὰ ἀντιμετωπίζει τὴν κριτικὴ σὲ κάποιους μετανάστες σὰν ἐπίθεση ἐναντίον του, διότι ὡς προεἴπαμε δυσκολεύεται νὰ διακρίνει προσωπικὰ ὅρια. Ἐν τούτοις, οἱ ὁριακοὶ συχνὰ πιστεύουν ὅτι ὁ ἐπιθυμητὸς «ἄλλος» τοὺς ἐγκαταλείπει, ἀντιδρῶντας παρορμητικά, μὲ θυμὸ καὶ ἐπιθετικότητα. Αὐτὴ ἡ κλινικὴ ἐκδήλωση ὁμολογουμένως παραμένει δυσδιάκριτη σὲ μαζικὴ κλίμακα, ἰδίως ἐφόσον οἱ ἀτομικὲς συναισθηματικὲς ἀντιδράσεις συνήθως δὲν ἐκδηλώνονται σὲ δημόσιο χῶρο. Ὡστόσο, ἡ εὐρύτερη ῥιζοσπαστικοποίηση τῶν πολωμένων δυτικῶν κοινωνιῶν, μὲ τὴν κατίσχυση βίαιων κινημάτων ὅπως το «Black Lives Matter» καὶ τὰ «Κίτρινα Γιλέκα», ἐκφράζει μὲ τέτοια παρορμητικότητα τὴν συσσωρευμένη ὀργὴ ἀπέναντι σὲ ἕνα κατεστημένο-ψεύτη, ποὺ κάποτε εἶχε ὑποσχεθεῖ τὸ «τέλος τῆς ἱστορίας» καὶ μιὰ ἐπίγεια Ἐδέμ. Μερικὲς φορές οἱ ὁριακοὶ μπορεῖ νὰ ἐκδηλώνουν καὶ δυσφορικὴ κατάθλιψη μὲ αἴσθημα ὑπαρξιακοῦ κενοῦ. Πράγματι, στὴν ἐποχή μας οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι ὑποφέρουν ἀπὸ ἔλλειψη νοήματος στὴν ζωή τους, ἐνῶ τὸ (ὀφειλόμενο στὸν καπιταλισμὸ) βελτιωμένο βιοτικὸ ἐπίπεδο ἀδυνατεῖ νὰ ὀρθῶσει ἔναντι τῆς δυστυχίας ὁ,τιδήποτε ἄλλο ἐκτὸς ἀπὸ «ναρκωτικὰ» βραχύβιας δράσεως. Οἱ ὁριακοὶ, ἐπιπλέον, τείνουν νὰ διχάζουν τὰ πάντα σὲ μανιχαϊκὰ δίπολα καλοῦ-κακοῦ. Ἡ εἰκόνα ποὺ διατηροῦν γιὰ τὸν ἑαυτό τους καὶ τὸν κόσμο ἐναλλάσσεται διαρκῶς μεταξύ ἀπόλυτης ἐξιδανικεύσεως καὶ ὑποτιμήσεως [9]. Στὶς μέρες μας, τέτοιες ἐναλλαγὲς θεωροῦνται συχνὲς σὲ ἀτομικὸ ἐπίπεδο, ὁπότε τὴν ὑπέρμετρη αὐτοπεποίθηση διαδέχεται ἡ ἀπόλυτη ἀνασφάλεια καὶ ἀντιστρόφως. Καὶ στὸν δημόσιο διάλογο, ὅμως, ὅταν αὐτὸς θεωρεῖται τόσο «θεσμικὰ» ἀποδεκτὸς ὥστε νὰ φιλοξενεῖται σὲ μεγάλα Μ.Μ.Ε., ἡ ἔπαρση τοῦ μεταμοντέρνου φιλελευθερισμοῦ ποὺ ἐξυμνεῖ τὸν ἀμετροεπῆ «homo deus» ἐναλλάσσεται μὲ μία μισανθρωπιστικὴ ῥητορικὴ ἐνοχικοῦ χαρακτῆρος, ποὺ ζητᾶ τὴν καταστολὴ ἢ καὶ τὴν ἀντικατάσταση τοῦ ἀνθρώπου πρὸς σωτηρία τῆς φύσεως κ.ἄ. [10]

Ε. Ἡ μαζικὴ ὑστερία ὡς πολιτικὸ ἐργαλεῖο

Ἀπὸ ψυχοδυναμικὴ ἔποψη, οἱ προαναφερθεῖσες αὐτοαναφορικὲς διαταραχὲς -ὅπως καὶ ἡ Ἐξαρτητική, ἀπὸ τὴν ὁμάδα τῶν ἀγχωδῶν ΔΠ- ὀφείλονται σὲ καθήλωση ἢ παλινδρόμηση στὸ «στοματικὸ» καὶ ἄλλα στάδια τῆς ψυχοσυναισθηματικῆς ἀναπτύξεως [11], ἑνῶ ἀρκετὰ ἀπὸ τὰ συμπτώματά τους μποροῦν νὰ περιγραφοῦν μὲ τὸν παλαιὸ ψυχαναλυτικὸ ὅρο τῆς Ὑστερίας. Γενικῶς, ἡ «ὑστερία» ἀναφερόταν σὲ ἕνα μοτίβο διάχυτης συναισθηματικῆς ἀστάθειας ποὺ περιορίζει τὴν δυνατότητα λογικῆς κρίσεως, στὴν ἀκόρεστη ἐπιθυμία γιὰ προσοχὴ καὶ στὴν ἐξαρτητικὴ συμπεριφορὰ ἔναντι ἀτόμων καὶ ὀντοτήτων δυνάμενων νὰ τὴν προσφέρουν. Ὁ ὑστερικὸς διεκδικεῖ τὴν ἐπιδοκιμασία τοῦ ἄλλου καὶ, γιὰ νὰ τὴν εἰσπράξει, προτίθεται νὰ κάμψει τὴν προσωπικότητα καὶ τὶς ἀπόψεις του. Ἕνα ἐνδεικτικὸ παράδειγμα τέτοιας ἐξαρτητικῆς συμπεριφορᾶς ἀπορρέει ἀπὸ τὴν πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ «ἐλὶτ» τῆς σύγχρονης Ἑλλάδος (καὶ σὲ μεγαλύτερο βαθμὸ ἀπὸ τὴν ἐλὶτ πρώην ἀποικιῶν τοῦ τρίτου κόσμου), ἡ ὁποία πιθηκίζει ἄκριτα ὁποιαδήποτε στάση καὶ μόδα ποὺ μπορεῖ νὰ ἰδωθεῖ εὐμενῶς ἀπὸ τὴν «ἀνώτερη» Δύση-Ἀμερική. Σὲ αὐτὸ τὸ παράδειγμα, ἡ «Δύση» βρίσκεται σὲ θέση ἐξουσίας καὶ μπορεῖ νὰ ἑτεροκατευθύνει τοὺς «πιθηκίζοντες».

Μέχρι τοῦδε ἁπλῶς περιγράφηκαν ἐκδηλώσεις τῆς ὑστερίας, ὅμως ἡ διερεύνηση τῆς αἰτιολογίας τους μπορεῖ νὰ διανοίξει νέους ἀχαρτογράφητους ὁρίζοντες στὴν συζήτηση. Στὴν κλινικὴ ψυχοπαθολογία, ὡς βασικὸ αἴτιο καθηλώσεως ἢ παλινδρομήσεως σὲ ἕνα «ἀνώριμο» ψυχοσυναισθηματικὸ στάδιο θεωρεῖται τὸ «Τραῦμα», ἕνα ἐξαιρετικὰ βίαιο γεγονὸς ποὺ ἀποδιοργανώνει τὸν ψυχισμὸ τοῦ ὑποκειμένου [12]. Τὸ τραῦμα ἐκπροσωπεῖ γιὰ τὸ ἄτομο ὅ,τι ἡ κρίση γιὰ τὴν κοινωνία. Μία κρίση -καὶ πολλῷ δὲ μᾶλλον μία διαδοχὴ κρίσεων- τραυματίζει πολλὰ ἄτομα συγχρόνως. Μπροστὰ σὲ συνθῆκες τρόμου, ἀβάσταχτου ἄγχους καὶ ἀνασφάλειας ἐπικίνδυνης γιὰ τὴν ἀκεραιότητα καὶ τὴν συνοχὴ τοῦ «ἐγώ», τὸ ἄτομο «παλινδρομεῖ», ἀποσυνδέεται ἀπὸ τὸ ζοφερὸ παρὸν (σπανίως καὶ ἀπὸ τὴν ταυτότητα τοῦ ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ), ἀναζητῶντας ἀσφάλεια, μία μητρικὴ ἀγκαλιὰ στὸ παρελθὸν τῆς ἀνέμελης παιδικότητός του. Τοιουτοτρόπως ἐκδηλώνει συμπεριφορὲς ποὺ θυμίζουν μικρὸ παιδί (λ.χ. κλάμα, ἐκρήξεις ὀργῆς κ.ἄ.). Ἀλίμονό του ὅμως ἐὰν ἀντὶ μητρικῆς ἀγκάλης ὑποστεῖ ὕπουλο στραγγάλισμα ἀπὸ ἕναν ὑστερόβουλο ἐκμεταλλευτή. Τέτοιος ἐκμεταλλευτὴς μπορεῖ νὰ γίνει ἡ Ἐξουσία.

Ἡ ὑστερόβουλη Ἐξουσία, ὅταν κατέχει στοιχειώδεις γνώσεις ἐμπειρικῆς ψυχολογίας καὶ δὲν διστάζει νὰ τὶς ἐκμεταλλευθεῖ, καλλιεργεῖ μὲ καρότο καὶ μαστίγιο μία ἀνελεύθερη σχέση ἐξαρτήσεως μὲ τὸν λαό. Πρῶτα τὸν καταπιέζει, μετὰ τοῦ τάζει διευκολύνσεις καὶ ἐπιδόματα καὶ τανάπαλιν. Ὁ δὲ λαὸς, μεθιστάμενος σὲ μᾶζα καθὼς ἡ πρόσκαιρη ψυχολογικὴ ἀνάγκη ἐπισκιάζει τὰ ἰδανικά του, προτιμᾶ νὰ ὑπομείνει αὐτὴν τὴν κακοποιητικὴ σχέση εἰς ἀναμονὴν τοῦ καρότου παρὰ νὰ ἀναλάβει πρωτοβουλίες ποὺ ἐγκυμονοῦν ἀβεβαιότητα. Ἕνας ἐκ τῶν ἐλαχίστων νόμων ποὺ διέπουν τὸν ῥοῦ τῆς ἱστορίας ἀφορᾶ τὸ αἰώνιο πολιτικὸ δίλημμα μεταξύ Ἐλευθερίας καὶ Ἀσφάλειας. Ὅποτε αὐτὸ τίθεται στὰ ἔσχατα ὅριά του, οἱ κοινωνίες ἐπιλέγουν τὴν ἐπιβίωση, ἀκόμη κι ἂν αὐτὴ ἐπισύρει ὑποδούλωση. Καὶ ὅποτε αὐτὸ τὸ δίλημμα δὲν ὑφίσταται, ἡ ὑστερόβουλη Ἐξουσία μπορεῖ νὰ τὸ δημιουργήσει, μεγενθύνοντας ὑπαρκτὲς ἢ πυροδοτῶντας τεχνητὲς κρίσεις, οἱ ὁποῖες ὡσαύτως περιορίζουν καὶ τὴν δυνατότητα ὀρθῆς κρίσεως σὲ ὅσους τὶς ὑφίστανται. Οἱ κρίσεις ὁδηγοῦν τὸν λαὸ στὴν ἀγκαλιὰ τοῦ ἰσχυροῦ, τοῦ ἐπίδοξου προστάτη [13]. Ἔτσι, λοιπόν, διαιωνίζεται ἡ ἐξαρτητικὴ σχέση αὐθέντη-δούλου σὲ μακροσκοπικὴ κλίμακα, ἡ «μᾶζα» ταλανίζεται ἀπὸ συλλογικὴ «ὑστερία» καὶ ἡ Ἐξουσία μπορεῖ νὰ πραγματώνει τὰ ναρκισσικὰ καὶ ψυχοπαθητικὰ ἔνστικτά της. Ὅλα αὐτὰ βεβαίως θὰ τὰ ἐντάξουμε σὲ μία κοινωνιολογική...«ὑπόθεση ἐργασίας».

Μολαταῦτα, θὰ ἦταν ἀπὸ κάθε ἄποψη ἀφελὴς ἡ ἀπόπειρα ἀναλύσεως τοῦ πολιτικοῦ αὐτοῦ φαινομένου μὲ μόνο γνώμονα τὴν ἐκλαϊκευμένη ψυχανάλυση, ἀφ’ ἧς στιγμῆς ἄλλες προσεγγίσεις ὅπως ἡ συμπεριφοριστικὴ πραγματεύονται εὐκρινέστερα τὴν δυνατότητα διαχειρίσεως τοῦ συλλογικοῦ φόβου. Ἡ ἱστορία τῶν προσφάτων διαδοχικῶν κρίσεων προσφέρει πολλά παραδείγματα καλλιέργειας ἐξαρτημένων ἀντανακλαστικῶν καὶ συντελεστικῆς μαθήσεως, ὅπως τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἀντίσταση τῶν μαζῶν στὴν κλιμακούμενη ἄρση τῶν ἐλευθεριῶν τους ἀποσβέννυται προοδευτικῶς. Στὸ σημεῖο τοῦτο, μάλιστα, ὑπεισέρχονται καὶ ἄλλες βαρυσήμαντες ἔννοιες ὅπως οἱ συντελεστὲς τῆς προπαγάνδας [14] καὶ τῆς κοινωνικῆς μηχανικῆς, τῶν ὁποίων ἡ ἀνάλυση χρήζει ξεχωριστῶν μελετῶν ἂν ὄχι διατριβῶν. 

Κλείνοντας αὐτὸ τὸ κείμενο, ὀφείλω νὰ διασαφηνίσω πὼς τὸ παρὸν κείμενο ἀποσκοπεῖ σὲ κοινωνιολογικὸ προβληματισμὸ μὲ ψυχολογικὲς ἀναφορές, ὄχι σὲ ψυχιατρικὴ κρίση. Οἱ ψυχιατρικὲς διαγνώσεις διεξάγονται σὲ κλινικὸ πλαίσιο πάντα κατόπιν ἀτομικῆς συνεντεύξεως καὶ προϋποθέτουν τὴν τεκμηρίωση βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων, ποὺ οὔτε ἐφαρμόζονται οὔτε ἰσχύουν ἐπαρκῶς στὶς προαναφερθεῖσες περιπτώσεις, ἀκόμη κι ἂν παρατηρεῖται μία σχετικὴ κλίση/προδιάθεση. Ἡ ψυχιατρικοποίηση τοῦ πολιτικοῦ διαλόγου [15] συνιστᾶ μία δυστοπικὴ προοπτική, ἡ ὁποία συνεπάγεται ἄρση δικαιωμάτων ἀπὸ ἄτομα μὲ ἀπόψεις χαρακτηριζόμενες σὰν «ἀνεπίτρεπτες» καὶ πρέπει νὰ πολεμᾶται ἀπὸ κάθε ἐλευθερόφρονα ἄνθρωπο. Ἄλλωστε, ἡ Ψυχιατρικὴ ἔχει ἤδη ὑπάρξει ἐργαλεῖο πολιτικῶν καθεστώτων καὶ κατεστημένων. Ἂς θυμηθοῦμε μονάχα τὰ προοριζόμενα γιὰ ἀντιφρονοῦντες «σοβιετικὰ ψυχιατρεῖα» [16]. 

Ἐν τούτοις, ποιός ἀρνεῖται ὅτι οἱ σύγχρονες κοινωνίες εἶναι ἄρρωστες καὶ στεροῦνται νοήματος; Ἄρρωστες πνευματικά, ὄχι ἰατρικά. Στὴν ἐποχὴ τῶν ἀντιφάσεων ποὺ ἔχει ἤδη ἀνατείλει, οἱ διχασμένοι ἄνθρωποι -ἢ καλλίτερα ἄτομα, σύμφωνα μὲ τὴν «πολιτικῶς ὀρθὴ» γλῶσσα τοῦ Μετανθρωπισμοῦ- εἶναι δικτυωμένοι μὲ ὅλους παρότι αἰσθάνονται μόνοι, ἐπαίρονται μέσα στὴν ἀνασφάλειά τους, νομίζουν ὅτι εἶναι μοναδικοὶ ἐνόσῳ μαζοποιοῦνται καὶ ὁμογενοποιοῦνται, ἀναζητοῦν μονίμως τὴν ἡδονὴ ἀλλὰ παραμένουν ἀνικανοποίητοι, διαλαλοῦν μὲ στόμφο τὴν πρόθεσή τους νὰ βοηθήσουν τὴν ἀνθρωπότητα ἀλλὰ ὄχι τὸν διπλανό τους, δηλώνουν εἰρηνιστὲς ἐκστομίζοντας πολεμικὲς ἰαχές, δηλώνουν ὀρθολογιστὲς μολονότι βασανίζονται ἀπὸ γνωστικὲς ἀσυμφωνίες, δηλώνουν φιλελεύθεροι ἐνῶ παραδίδουν ἀσυζητητὶ τὶς ἐλευθερίες των καὶ ὀργίζονται ὄχι μὲ ἐκεῖνον ποὺ τὶς ἀποσπᾶ, ἀλλὰ μὲ ὅσους διστάζουν νὰ ἐκχωρήσουν τὶς δικές των ἐλευθερίες. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, ἡ Ἐξουσία σέβεται τὴν ἐλευθερία τῶν πολιτῶν, ἐφόσον αὐτὴ προσανατολίζεται σὲ μιὰ ὀθόνη ἢ μιὰ κατευναστικὴ ψυχοτρόπο οὐσία καὶ περιορίζεται μέσα σὲ τέσσερις, ἐπιτηρούμενους τοίχους. Κάπως ἔτσι, λοιπόν, ἐκκολάπτεται ἡ ὑποδοχὴ ἢ ἔστω ἡ βολικὴ παράβλεψη ἑνὸς νέου τύπου ὁλοκληρωτισμοῦ, τὸν ὁποῖον ὁ π. Νικόλαος Λουδοβίκος ἔχει ἀποκαλέσει «βελούδινο» [17]. Ἐπειδὴ ὅμως τὰ πάντα ῥεῖ, μὲ πρῶτο καὶ πλέον εὐμετάβλητο τὸν ἀνθρώπινο ψυχισμό, μόνον ὁ χρόνος μπορεῖ νὰ δείξει πότε θὰ σταματήσει τὸ ἐκκρεμές...

Τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ, ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὸ τεῦχος ΙΘ΄ τοῦ περιοδικοῦ "Τὸ Ἔνζυμο", φθινόπωρο 2023, σελ.22-37. 

Παραπομπές

1.  A. Janis, G. J. Massey, J. Earman & N. Rescher, “Philosophical Problems of the Internal and External Worlds”, University of Pittsburgh Press, 1993, σελ.167-168.

2.  Στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες Ἀμερικῆς ἤδη ἀπὸ τὸν 18ο αἰῶνα ἔχουν δραστηριοποιηθεῖ διάφορες προτεσταντικὲς ὁμάδες ποὺ προωθοῦν μὲ ζῆλο κοινωνικὲς δράσεις, ὅπως οἱ Μεθοδιστές, οἱ Κουάκεροι, oἱ Πρεσβυτεριανοὶ καὶ οἱ Ἐπισκοπαλιστές. Οἱ Μεθοδιστές, μάλιστα, εἶχαν πρωτοστατήσει στὸν ἀγῶνα γιὰ τὴν κατάργηση τῆς δουλείας. Ἡ, πηγάζουσα ἐκ τῆς ἐκκοσμικευμένης θεολογίας, μεσσιανικὴ ἰδέα πολλῶν ἐξ αὐτῶν ὅτι ὁ μεταπτωτικὸς κόσμος εἶναι ἐλαττωματικὸς καὶ πρέπει νὰ ἀποκαρθεῖ μέσῳ κοινωνικῆς δράσεως μὲ στόχο τὴν πρόοδο καὶ ἀπώτατο σκοπὸ τὴν συμβολικὴ ἀποκατάσταση τῆς Ἐδέμ, ἔχει συσχετισθεῖ μὲ τὴν ἰουδαιο-χριστιανικὴ (προτεσταντικὴ) καὶ τὴν καββαλιστικὴ παράδοση, ἰδιαίτερα μὲ τὴν ἔννοια τοῦ Tikkun Olam ( םלוע ןוקית ). Βλέπε: Seymour Epstein, "From Couscous to Kasha: Reporting from the Field of Jewish Community Work", Urim 2009, σελ.17-20.

3.  Ἡ «κουλτούρα ἀκυρώσεως» (cancel culture) ἀναφέρεται σὲ μία σύγχρονη τάση κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς ὅπου ἄτομα ἢ ὄχλοι ζητοῦν δημόσια τὸν ἐξοστρακισμὸ ἑνὸς ἀτόμου ἢ ὀντότητος ποὺ κατηγορεῖται ὅτι ἔχει πεῖ ἢ πράξει, ἀκόμη καὶ στὸ μακρινὸ παρελθόν, κάτι ποὺ θεωρεῖται προσβλητικὸ, ἀκατάλληλο ἢ ἀνήθικο. Ἡ τιμωρία ποὺ διεκδικεῖ ὁ ὄχλος γιὰ τὸν κοινωνικὸ παραβάτη μπορεῖ νὰ περιλαμβάνει ἁπλῆ κατακραυγὴ καὶ ὑστερικὲς ἐπιθέσεις, ἀποβολὴ ἀπὸ κοινωνικὰ δίκτυα καὶ θεσμούς, ἀπόλυση ἀπὸ τὴν ἐργασία ἢ οἰκονομικὲς κυρώσεις, κοινωνικὴ ἀπομόνωση παντὸς τύπου, ἀκόμη καὶ ποινικὲς κυρώσεις στὰ πλαίσια «ἀντιρατσιστικῶν» νόμων ποὺ ἐπιβάλλουν woke «προοδευτικὲς» κυβερνήσεις. 

4.  Ashley Colby, “The end of the culture of narcissism”, Unherd.com, 29/9/2022, https://unherd.com/2022/09/the-end-of-the-culture-of-narcissism/.

5.  Βιβὴ Φατούρου, “Ἄνθρωποι καὶ Κοινωνίες στὰ Πρόθυρα Ὁριακῆς Διαταραχῆς”, Ψυχολογῶ, https://vivifatourou.gr/2023/03/anthropoi-kai-koinonies-sta-prothyra-oriakis-diatarachis.html, (ἀνακτήθηκε τὸν Ἰούνιο τοῦ 2023).

6.  Γκάρο Ἐσαγιάν, “Ὁριακὴ ἢ μεταιχμιακὴ διαταραχὴ προσωπικότητας”, στὸ σύγγραμμα “Κλινικὴ Ψυχιατρικὴ” τοῦ Γεωργίου Καπρίνη, ἐκδ. Παρισιανοῦ 2011, σελ.559-662.

7.  C. H. Elliott & L. L. Smith, “Borderline Personality Disorder for dummies”, Wiley 2009, σελ.96-98.

8.  Οἱ «Ἐπηρεαστὲς» τῶν μέσων κοινωνικῆς δικτυώσεως (Social Media Influencers) εἶναι ἄτομα ποὺ παράγουν ψυχαγωγικὸ ἢ ἁπλῶς διασκεδαστικὸ περιεχόμενο (θεάματα, σχολιασμό, παραστάσεις κ.ἄ.) καὶ ἔχουν ἀποκτήσει κοινό χιλιάδων ἢ καὶ ἑκατομμυρίων θαυμαστῶν σὲ ἰδιόκτητες πλατφόρμες τοῦ διαδικτύου, τοὺς ὁποίους μποροῦν νὰ ἐπηρεάζουν μὲ τὴν γνώμη τους ἐπὶ διαφόρων ζητημάτων. Εἰς τὰ καθ’ ἡμᾶς, στὸ πρόσωπο τοῦ «influencer» ψυχολόγου Jordan Peterson, ἐπὶ παραδείγματι, ἑκατομμύρια νεαροὶ ἄνδρες ἀνὰ τὸν κόσμο ἔχουν βρεῖ μία πατρικὴ μορφή.

9.  F. Yeomans & K. Levy, “Borderline Personality Disorder,” Elsevier Health Sciences 2018, σελ.598-600. 

10.  Σὲ ὁρισμένα νεόκοπα ἀφηγήματα, μάλιστα, ἡ ναρκισσικὴ ἔπαρση καὶ τὸ ἐνοχικὸ αὐτο- μαστίγωμα συνδυάζονται. Ἕνα παράδειγμα ἀποτελεῖ ο Μετανθρωπισμὸς (Posthumanism), ποὺ ὑποστηρίζει τὴν ἀναγκαιότητα μετασχηματισμοῦ τοῦ ἐλαττωματικοῦ ἀνθρώπου σὲ μία «ἀνώτερη» μορφὴ ζωῆς, μὲ τὴν βοήθεια τῆς τεχνολογίας. Ἕνα ἄλλο παράδειγμα ἀποτελεῖ τὸ κίνημα τῆς ἐθελούσιας ἀτεκνίας (Childless by Choice), τὸ ὁποῖο προσδοκᾶ τὴν μείωση τοῦ ἀνθρώπινου πληθυσμοῦ ἀφενὸς γιὰ τὴν «σωτηρία» τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος καὶ ἀφετέρου γιὰ νὰ ἀπολαμβάνουν οἱ ζῶντες περισσότερους ὑλικοὺς πόρους. Γιὰ μία ἐκτενέστερη ἀνάλυση τῶν μετανεωτερικῶν φαινομένων «ἀπανθρωποποιήσεως» σὲ συνάρτηση μὲ τὴν ἰδεολογία τῆς προοδευσιμότητος, συστήνω ἀνεπιφύλακτα τὸ ἐξαιρετικὸ βιβλίο τοῦ Ἀθανασίου Γεωργιλᾶ “Ἡ Μεταφυσικὴ τῆς Προόδου: Μία ἱστορικὴ ἀναδρομὴ στὴν ἱστορία τῆς τελειοποιησιμότητας”, ἐκδ. Ἁρμός, 2022.

11.  Judith Marks Mishne, “Clinical Work With Children”, Simon & Schuster 2000, σελ.103-106.

12.  Michael Balint, “The basic fault: Therapeutic aspects of regression”, Northwestern University Press 1969, σελ.119-128.

13.  Θὰ ἀναφέρουμε τὸ πρόσφατο καὶ γειτονικὸ παράδειγμα μίας φυσικῆς καταστροφῆς, ἤτοι μίας πραγματικῆς κρίσεως. Τὸν Φεβρουάριο τοῦ 2023, μόλις λίγους μῆνες πρὶν τὶς ἐθνικὲς ἐκλογές, στὴν νοτιοανατολικὴ Τουρκία ἐνέσκηψε ἕνας σεισμὸς 7,8 ῥίχτερ ποὺ προκάλεσε τὸν θάνατο περισσότερων ἀπὸ 50.000 πολιτῶν καὶ ἀνυπολόγιστες ἀστικὲς καταστροφές. Ἡ ἔλλειψη πρόνοιας ἀπὸ τὸν κρατικὸ μηχανισμό, οἱ αὐθαιρεσίες τῆς πολεοδομίας καὶ τὰ εὐτελῆ οἰκοδομικὰ ὑλικὰ συνετέλεσαν στὶς καταστροφές, ὅμως οἱ πληγέντες δὲν ἐκδήλωσαν ἀντιδραστικὴ ὀργὴ κατὰ τοῦ πολιτικοῦ συστήματος στὶς ἐκλογές. Ἀπεναντίας, στὴν πληγεῖσα ἐνδοχώρα ὁ «πατερούλης» Ἐρντογὰν ἐπανεξελέγη πανηγυρικά. Βλέπε: A. Kucukgocmen & E. Toksabay, “Turkey election results show Erdogan dominating in quake-hit region”, Reuters 16/5/2023, https://www.reuters.com/world/middle-east/turkey-election-results-show-erdogandominating-quake-hit-region-2023-05-16/.

14.  Ἐπιπλέον, ἡ καταστροφολογικὴ προπαγάνδα καὶ γενικότερα κάθε εἴδηση ποὺ ἐκλαμβάνεται ὡς ἀνησυχητικὴ ἢ ἀπειλητική, μπορεῖ νὰ ἐπαγάγει νευροεπιστημονικῶς ἀνιχεύσιμα ἀποτελέσματα στὸν ἀνθρώπινο ψυχισμό. Σὲ πρόσφατη ἔρευνα, φάνηκε πὼς ἡ θέαση δυσάρεστων εἰκόνων σχετικῶν μὲ τὴν νόσο COVID-19 προκαλεῖ αὐξημένη ἐνεργότητα στὴν ἐγκεφαλικὴ ἀμυγδαλὴ τῶν θεατῶν, στὰ πλαίσια ἑνὸς φαινομένου ποὺ ἀποκαλεῖται «ὑποκλοπὴ ἀμυγδαλῆς» (Amygdala Hijack), βλέπε: Morelli N, Rota E, Immovilli P et al., “The Hidden Face of Fear in the COVID-19 Era: The Amygdala Hijack”, Eur Neurol, 2020;83(2):220-221. Ὁ ἀμυγδαλοειδὴς πυρήνας σχετίζεται μὲ συμπεριφορικὲς ἀναστολὲς καὶ τὸ συναίσθημα τοῦ φόβου. Ἡ ἐνεργοποίησή του θέτει τὸν ἄνθρωπο σὲ κατάσταση ἐπείγουσας ἀνάγκης «πάλης ἢ φυγῆς» (fight or flight), κατὰ τὴν ὁποία δρᾶ ἀντανακλαστικὰ καὶ σχεδὸν ἀσυνείδητα, μὴ δυνάμενος νὰ διεξάγει περίπλοκους συλλογισμοὺς ἢ νὰ λαμβάνει σύνθετες ἀποφάσεις.

15.  Τὰ τελευταῖα χρόνια, ἐπ’ ἀφορμῇ τῶν θεωριῶν συνωμοσίας ποὺ συνεδέθησαν μὲ ἄρνηση τῶν προτεινόμενων ἀπὸ τὶς ἀρχὲς ὑγειονομικῶν μέτρων κατὰ τοῦ COVID-19, ἔχει ξεκινήσει σὲ διάφορους σκοτεινοὺς κύκλους «ψυχιάτρων» ἡ συζήτηση γιὰ τὴν συμπερίληψη τῆς συνωμοσιολογίας στὶς ψυχιατρικὲς παρεκκλίσεις. Τὰ πρῶτα βήματα πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση ἔχουν συντελεσθεῖ καὶ στὴν Ἑλλάδα, μὲ διεξαγωγὴ συνεδρίων ἀφιερωμένων στὶς θεωρίας συνωμοσίας, ὅπως αὐτὸ ποὺ διοργανώθηκε ἀπὸ τὴν Γ΄ Ψυχιατρικὴ Κλινικὴ Α.Π.Θ. στὶς 4-5/3/2022. Μὲ βάση τὴν μόδα ποὺ ἐγκαινίασαν λίγα ἔτη νωρίτερα οἱ «κριτὲς ἀλήθειας»-«fact checkers» στὰ social media, κανεὶς δὲν ἀναλαμβάνει τὴν ἐπιστημολογικὴ βάσανο νὰ μᾶς ἐξηγήσει ποιοί, πότε, μὲ τί ἐχέγγυα καὶ κυρίως μὲ ποιά ἀδιάψευστα κριτήρια θὰ ἀποφασίζουν ποιά εἴδηση εἶναι ἀληθὴς καὶ ποιὰ ψευδής, ποιά θεωρία εἶναι «ὑγιὴς» καὶ ποιά «ψυχοπαθολογική». Τὸ μόνο κοινὸ προσὸν ὅλων αὐτῶν τῶν «κριτῶν ἀληθείας» φαίνεται νὰ εἶναι ἡ πρόσβαση σὲ δίκτυα ἐξουσίας.

16.  Στὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση, τὰ ψυχιατρεῖα (psikhushka) χρησιμοποιοῦντο συχνὰ ὡς φυλακὲς γιὰ τὴν ἀπομόνωση πολιτικῶν κρατουμένων, στοὺς ὁποίους ἐπεχειροῦντο καὶ «πλύσεις ἐγκεφάλου» μέσῳ βασανιστικῶν μεθόδων ποὺ προκαλοῦσαν μόνιμες ἀναπηρίες καὶ εὐτέλιζαν τὴν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια. Βλέπε: S. Bloch & P. Reddaway, “Soviet Psychiatric Abuse: The Shadow over World Psychiatry”, V. Gollancz 1984. Βέβαια, ὅπως ἔχει ἀποδείξει καὶ τὸ σκάνδαλο τοῦ Project MKUltra, ἡ κατάχρηση τῆς ψυχιατρικῆς δὲν ἀπέβη λιγότερο σκοτεινὴ στὶς φιλελεύθερες Η.Π.Α.