Βυζάντιο και Ρώμη: Οι πολιτικές περιπέτειες των ονομάτων

Τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ, ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὸ τεῦχος KE΄ τοῦ περιοδικοῦ "Τὸ Ἔνζυμο", Άνοιξη 2025, σελ.12-23. 

«Μία μεγάλη μορφὴ τοῦ νεώτερου ἑλληνισμοῦ, ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ἐπέχαιρε γιὰ τὴν «ἐμμονὴ» τῶν δυτικῶν νὰ ἀποκαλοῦν Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία τὴν τῶν «Ρωμαίων Ἀρχή», διότι ἔτσι ὑπενθυμίζεται ἡ πανάρχαια ἀποικία τοῦ Βύζαντος καὶ ἄρα ἀποθεώνεται ἡ ἑλληνικότητά της. Βυζάντιο τὴν ἀποκαλοῦσε καὶ ὁ, στυλοβάτης τῆς ρωμαίικης παράδοσης, Φώτης Κόντογλου. Εἶναι λοιπὸν ὁ ὅρος «Βυζάντιο» ἐπινοημένος ἀπὸ μεταγενέστερους ἱστορικούς; Ὄχι ἀκριβῶς. Ὡστόσο, ἡ χρήση καὶ τὸ πεδίο ἐφαρμογῆς του σίγουρα ἐπηρεάσθηκαν ἀπὸ τὴν ἱστοριογραφία τῶν νεώτερων χρόνων. [...] Ὁ καθένας (πρέπει νὰ) εἶναι ἐλεύθερος νὰ χρησιμοποιεῖ τὶς λέξεις ποὺ θεωρεῖ ὀρθότερες. Τὸ ζητούμενο εἶναι μία κοινὴ πρόσβαση στὴν οὐσία τοῦ νοήματος. Σημασία δὲν ἔχει ἂν ἀποκαλοῦμε Ρωμανία, Βυζάντιο ἢ ὁπωσδήποτε ἀλλιῶς τὴν ἀνατολικὴ χριστιανικὴ αὐτοκρατορία τῶν μέσων χρόνων, ἀλλὰ πῶς εἰσπράττουμε τὸν πολιτισμὸ τῶν ἀνθρώπων της, τί φανερώνει γιὰ ἐμᾶς καὶ πῶς ἐπιδρᾶ στὸ παρὸν καὶ τὸ μέλλον μας. Σὲ κάθε περίπτωση, πρόκειται γιὰ μία ἀποστολὴ ἐθνικῆς καὶ πολιτισμικῆς εἰς βάθος αὐτογνωσίας, ποὺ ὑπερβαίνει τὶς ἐτυμολογίες. [...]»

Χρυσὸ ἰστάμενον, Βασίλειος Β΄ (976-1025), πηγή: moneymuseum.com.

Η πρόσληψη του Νίτσε από τα φασιστικά καθεστώτα του Μεσοπολέμου

Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ "Στὴν Αὐγὴ τῶν Εἰδώλων: ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε ὡς προφήτης τοῦ μηδενός", Ἐκδόσεις Ἔξοδος 2025, σελ.101-120. 

[...] Ἡ σχετικὴ μὲ τὸν Νίτσε βιβλιογραφία βρίθει -ἀπὸ τὴν μία πλευρά- ἀναλύσεων ποὺ τὸν χαρακτηρίζουν ὡς πρόδρομο τοῦ φασισμοῦ καί, ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, φωνῶν ποὺ τὸν ὑπερασπίζονται διαχωρίζοντάς τον ἀπὸ τὴν ναζιστικὴ καπηλεία τοῦ ἔργου του. Αὐτὴ ἡ κατηγορία «ὑπερασπιστῶν» τοῦ Νίτσε, ποὺ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀποτελοῦν ἐνθέρμους θαυμαστές του, παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον. Ὁ ἴδιος ὁ Ἀδόλφος Χίτλερ ἐνεχείρισε στὸν Μουσσολίνι ὡς δῶρο γενεθλίων τὰ ἅπαντα τοῦ Νίτσε τὸ 1943 [163] καὶ μερίμνησε, ὥστε νὰ διανεμηθοῦν 150.000 ἀντίτυπα τοῦ «Τάδε ἔφη Ζαρατούστρα» σὲ Γερμανοὺς στρατιῶτες κατὰ τὸν Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο [164]. Ἀμφότεροι οἱ δικτάτορες ἐκτιμοῦσαν ἰδιαίτερα τὸν Νίτσε -δὲν χωρεῖ ἀμφιβολία περὶ αὐτοῦ [165]. Ὡστόσο, οἱ «ὑπερασπιστές» τοῦ Νίτσε ἰσχυρίζονται ὅτι οἱ φασιστὲς καὶ οἱ ἐθνικοσοσιαλιστὲς παραποίησαν τὶς ἰδέες τοῦ Νίτσε, γιὰ νὰ τὶς ἐκμεταλλευθοῦν πολιτικά. Κατὰ τὴν γνώμη τοῦ γράφοντος, πάντως, αὐτοὶ οἱ καλοπροαίρετοι ὑπερασπιστὲς ἀφορμῶνται ἀπὸ ἕνα ἠθικὸ ἐφαλτήριο, καθὼς στὴν πλειονότητά τους ἔχουν ἀναγνωρίσει τὸν φασισμὸ σὰν τό «κακό» στρατόπεδο τῆς ἱστορίας καὶ τὴν δημοκρατία σὰν τό «καλό». Ὑπ’ αὐτῆς τῆς θεωρήσεως «ἀγχώνονται» νὰ ἀποκαταστήσουν ἠθικὰ τὸν «ἀνηθικιστή» Νίτσε. Κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο, βέβαια, ἀψηφοῦν ἀθέλητα τήν, ἀορίστου κυριολεξίας, νιτσεϊκὴ ἐπιταγὴ περὶ ὑπερβάσεως τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ. 

Η κατάρρευση του πολιτισμού

"Οι σπουδαίοι πολιτισμοί δεν δολοφονούνται. Θέτουν τέρμα στη ζωή τους με τα ίδια τους τα χέρια."

-Άρνολντ Τόινμπι, A Study of History (1934)

Thomas Cole, The Course of Empire Desolation (1836)

    Τον Οκτώβριο του 2024 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νησίδες το νέο βιβλίο του Αθανασίου Γεωργιλά με τίτλο "Η κατάρρευση του πολιτισμού: Η παρακμή και η πτώση των ανακτορικών κοινωνιών στο Αιγαίο της εποχής του Χαλκού". Πρόκειται για ένα τολμηρό και πρωτότυπο πόνημα που έρχεται να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά της σχολαστικού τύπου αρχαιολογίας στην Ελλάδα, ακολουθώντας τον κοινωνιολογικό - ανθρωπολογικό προσανατολισμό των αρχαιολόγων στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Όπως υποδηλώνει εύγλωττα ο τίτλος, το πόνημα πραγματεύεται τις συνθήκες που οδήγησαν στην κατάρρευση των ελλαδικών πολιτισμών της εποχής του Χαλκού, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στον Μυκηναϊκό.  Αναλύοντας και συγκρίνοντας τα νεώτερα συμπεράσματα της Αρχαιολογίας, της Ανθρωπολογίας, της Γλωσσολογίας, της Ιστορικοσυγκριτικής μυθολογίας, της Αρχαιογενετικής, της Παλαιοβοτανικής, της Παλαιοκλιματολογίας και άλλων επιστημονικών πεδίων, οι προβληματισμοί του συγγραφέα αφορμώνται από την ιστορία και απολήγουν σε επίκαιρες ανθρωπολογικές υποθέσεις και διαπιστώσεις. 

    Στην επιστημολογική θεμελίωση του βιβλίου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει  η θεωρία του ανθρωπολόγου Joseph A. Tainter περί κατάρρευσης των σύνθετων κοινωνιών (The Collapse of complex societies, 1988). Σύμφωνα με τον Tainter, οι επιλογές που οδηγούν έναν πολιτισμό στην άνθησή του ευθύνονται εν τέλει και για την αποδρομή του. Αρχικά, καθώς η αναπτυσσόμενη κοινωνία γίνεται ολοένα και πιο σύνθετη, οι κοινωνικοί ρόλοι που μπορεί να έχει ένα μέλος της αυξάνονται εκθετικά. Το πολιτισμικό σύστημα περιπλέκεται και για την συντήρηση των αυξανόμενων λειτουργιών του απαιτείται εντατικοποίηση της ενεργειακής επένδυσης, της δαπάνης φυσικών και ανθρώπινων πόρων. Πέραν ενός σημείου, όμως, οι διαθέσιμοι πόροι και τα μέσα αξιοποίησής τους δεν μπορούν να υποστηρίξουν αυτήν την εντατικοποίηση, με αποτέλεσμα οι καταβαλλόμενες προσπάθειες να γίνονται δυσανάλογα επίπονες σε σχέση με το αποκομιζόμενο όφελος. Κατά συνέπεια, το κόστος διαβίωσης αυξάνεται και το οικοσύστημα υποβαθμίζεται από την υπερεκμετάλλευση σε συνδυασμό με ενδεχόμενες περιβαλλοντικές μεταβολές. Σε αντίθεση με την έννοια της παρακμής που έχει ηθικό και αξιολογικό υπόβαθρο, η συστημική κατάρρευση μπορεί να υπολογιστεί και να εκφραστεί με τεχνικούς όρους, καθώς αποτελεί μία αντίστροφη της ανάπτυξης διαδικασία που, αρχικά τουλάχιστον, οδηγεί στη συρρίκνωση του πολιτισμού. Στο πλαίσιό της, ατονούν η κοινωνική διαστρωμάτωση, η κοινωνική κινητικότητα και οι επαγγελματικές εξειδικεύσεις. Επιπλέον, μειώνονται οι οικονομικές συναλλαγές και η ροή πληροφοριών και εμπορευμάτων από και προς μακρινές περιοχές. Αναπόδραστα, εξασθενίζει ο ιδεολογικός και διοικητικός έλεγχος της κεντρικής εξουσίας πάνω στις μάζες και εμφανίζονται τάσεις αυτονόμησης στην περιφέρεια, που ενδέχεται να προκαλέσουν εμφύλιες συγκρούσεις και κοινωνικές ανατροπές. Παρά την τελική εξάρθρωση του διοικητικού συστήματος, βέβαια, ο υφιστάμενος πολιτισμός μπορεί να αναβιώσει από εσωστρεφείς κοινότητες μικρότερης κλίμακας, που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ευελιξία προσαρμογής στις νέες συνθήκες σε σχέση με το δύσκαμπτο σύστημα που κατέρρευσε και άρα ανθεκτικότητα. 

Το Βυζάντιο και η Ρωμιοσύνη πέρα από τα ονόματα

Του Μάριου Νοβακόπουλου*, Άρδην τεύχος 130-131, Ιούνιος – Αύγουστος 2024, σελ. 42-46 (εμπλουτισμένο). Αναδημοσίευση από το Cognosco Team. 

Στη συγκρότηση της ανθρώπινης συνείδησης, τα ονόματα έχουν πάντα μεγάλη σημασία. Γίνονται ισχυρά σύμβολα συσπείρωσης των οικείων και διάκρισης των «άλλων». Ειδικά σε εποχές όπως η σημερινή, που οι λέξεις έχουν χάσει κάθε αγκύρωση με μόνιμα νοήματα και αλλάζουν σημασία από ημέρα σε ημέρα, το όνομα αποτελεί το κόσμημα της συλλογικότητας, η οποία κάνει κάθε τι για να το κατοχυρώσει. Η ονοματολογική διαμάχη μεταξύ Ελλάδος και Σκοπίων, η πρόσφατη απόφαση της Τουρκίας να μένει αμετάφραστο το όνομα Turkiye, αντί Turkey, σε διεθνή χρήση, οι αντίστοιχες σκέψεις της Ινδίας να υιοθετήσει ως διεθνή ονομασία το ιθαγενές Bharat, δείχνουν πόσο σημαντικά είναι τα ονόματα στην διεθνή πολιτική.

Από την άλλη, αυτή η ευκολία με την οποία μπορεί να αναδιαμορφωθεί το περιεχόμενό των ονομάτων, φανερώνει και τα όριά τους. Η σημερινή κατάσταση των κοινωνικών επιστημών, οι οποίες έχουν ανεξαρτητοποιήσει απόλυτα τις κατηγορίες με όρους απολυτότητας του αυτοπροσδιορισμού (στο έθνος, την φυλή, το φύλο κλπ.), ευνοούν ιδιαίτερα αυτό το άδειασμα των συλλογικοτήτων από κάθε σταθερό, παρατηρήσιμο περιεχόμενο. Απομένουν μόνον οι ταυτότητες ως ρητορικές διακηρύξεις, ενώ η σύνδεσή τους με τα εσωτερικά τους στοιχεία θεωρείται πολιτικά αντιδραστική και κοινωνιολογικά ουσιοκρατική. Τούτο δημιουργεί βέβαια το πρόβλημα της μόνιμης ασάφειας και ρευστότητας, πρόσφορο σε κάθε λογής εκμετάλλευση.

Η προσδοκία της ιστορικής προόδου

Στην εποχή μας, πολλές από τις πλέον αμφιλεγόμενες πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που εφαρμόζονται στην δημόσια σφαίρα γίνονται στο όνομα της «προόδου». Η πρόοδος όταν αναφέρεται στην ιστορία, στις ανθρώπινες δραστηριότητες εν τω χρόνω, συνήθως σημαίνει μία πορεία συνεχούς ανελίξεως μέσα από συγκεκριμένους αναβαθμούς. Αυτή η πορεία μπορεί να είναι τυφλή ή να πλησιάζει το τελευταίο σκαλοπάτι μιας ανοδικής κλίμακας, ένα ηθικώς ευκταίο πέρας. Στην τελευταία περίπτωση, η πίστη και η προσμονή της προόδου λαμβάνει εσχατολογικό χαρακτήρα. Ας θυμηθούμε μονάχα την εν έτει 1992 αφελή διακήρυξη του Francis Fukuyama περί του αισίου «τέλους της ιστορίας», το οποίο είχε συνδυάσει την προοπτική της τελεσίδικης επικρατήσεως του φιλελευθερισμού. Ασφαλώς, δεν ήταν ο πρώτος στοχαστής που οραματίσθηκε την οικουμενική εδραίωση της ιδεολογικής του φαντασιώσεως στο τέλος ενός γραμμικά αναπτυσσόμενου «μυστικού σχεδίου» της ιστορίας. Τον 19ο αιώνα ο Karl Marx είχε «προφητεύσει» την ουτοπία της αταξικής κοινωνίας και νωρίτερα οι φιλόσοφοι Kant και Hegel μία ουτοπία καθολικής εμπεδώσεως της ανθρώπινης ελευθερίας στον μέγιστο βαθμό. Προηγουμένως, στην νεωτερική Ευρώπη, εξαγγελίες για την ηθική τελειοποίηση του ανθρώπου είχαν διατυπωθεί από τους θεωρητικούς του Διαφωτισμού τον 18^ο αιώνα και νωρίτερα από τους ουμανιστές της Αναγεννήσεως. Τί είναι όμως αυτό που «σχεδιάζει» την ιστορία παρέχοντάς της λογικότητα; Η Θεία Πρόνοια, ο «ορθός λόγος», η τυχαιότητα; Πόθεν εκπορεύεται τελικά αυτή η μεταφυσική πίστη στην πρόοδο; Σίγουρα δεν ήταν πάντοτε δεδομένη.

Μια βιβλιοκρισία για το "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας"

Γράφει ο Αθανάσιος Γεωργιλάς

Ήδη από την αρχική σύλληψη της ιδέας της, η συγγραφή του βιβλίου «Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας» του Ιωάννη Σαρρή βρίσκεται στη δυσχερή θέση να αντιμετωπίζει μνημειώδεις μελέτες στο παρελθόν, που θα έλεγε κανείς ότι έχουν εξαντλήσει αμετακλήτως το ζήτημα του φιλοσοφικού στοχασμού για το απατηλό νόημα της Ιστορίας. 

H θέση του Leo Strauss για τον σχετικισμό και την ιστορική συνείδηση της νεωτερικότητας

Ο Leo Strauss (1899 - 1973) θεωρείται ως ένας από τους επιδραστικότερους συντηρητικούς πολιτικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Μεταξύ των ιδεών του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η κριτική που άσκησε στην ιστορική συνείδηση της Νεωτερικότητας. Ο Strauss συμφωνούσε με την δήλωση του Hegel ότι το «τέλος της ιστορίας» θα συνεπαγόταν το τέλος της φιλοσοφίας, τουλάχιστον της πολιτικής φιλοσοφίας, αλλά δεν επιζήτησε κάτι τέτοιο. Παρέμεινε επιφυλακτικός έναντι φωνών που ευαγγελίζονταν κάποια οριστική λύση σε φιλοσοφικά ή πολιτικά προβλήματα και πίστευε πως εάν τελικά οικοδομείτο στο μέλλον ένα οικουμενικό κράτος αυτό θα διολίσθαινε αναπόδραστα σε τυραννία. Συνεπώς, κατήγγειλε τόσο τον φασισμό όσο και τον κομμουνισμό. Δεν χαρίστηκε όμως στον φιλελευθερισμό του 20 ου αιώνα, ο οποίος σε αντίθεση με την κλασική παράδοση που προσανατόλιζε σταθερά την ελευθερία στην επίτευξη της ανθρώπινης αριστείας, προήγαγε έναν τύπο οικουμενικής ατομικιστικής ελευθερίας ως αυταξίας, έναν ηδονιστικό «επιτρεπτικό εξισωτισμό», μία σχετικιστική ανοχή των πάντων που αδιαφορούσε για την αξιολογία των όντων αν δεν την καταδίκαζε κιόλας. Ενώ λοιπόν το ποδοπάτημα της παραδόσεως από τους πολιτικούς ολοκληρωτισμούς εκδηλωνόταν ως βίαιος μηδενισμός, ο φιλελευθερισμός θεμελίωνε έναν «ευγενικότερο» πλην εξίσου αποτελεσματικό αξιακό μηδενισμό. Στις πολιτικές επιστήμες, ειδικότερα, ο Strauss απέρριψε την φιλελεύθερη τάση για διατύπωση «ουδέτερων» κρίσεων δίχως αξιολογικό περιεχόμενο. 

Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας (Βιβλιοπαρουσίαση)

Μάριος Νοβακόπουλος. Αναδημοσίευση από το Cognosco Team

Το ερώτημα «που πηγαίνουμε» εκφέρεται είτε σε ώρες μεγάλης ενεργητικότητας – καθώς αναζητούμε νέους χώρους να κατακτήσουμε – είτε κρίσης και αποπροσανατολισμού, όταν το φως του φανού αδυνατίζει και ο ταξιδιώτης διστάζει και φοβάται. Έτσι και το ζήτημα εάν η ιστορία, τούτο το άθροισμα ανθρώπινων πράξεων μικρών και μεγάλων, έχει κάποιο νόημα ή συνοχή, και εάν μπορεί να διακριθεί μία συγκεκριμένη κατεύθυνσή της, ερευνάται με την πρόδηλη ή αφανή επιρροή των αξιών και των περιστάσεων της εποχής. Η σημερινή συγκυρία του δυτικού κόσμου, ξεκινώντας από την διάψευση της μεταψυχροπολεμικής ευφορίας και την τρομοκρατία, μέχρι την τεχνολογική αλλαγή και την ανασφάλεια που έφερε η πανδημία και οι πρόσφατοι πόλεμοι, βρίθει ονειρικών ελπίδων και αποκαλυπτικού τρόμου. Είναι δηλαδή, ο καταλληλότερος ίσως καιρός για να ανθήσει η φιλοσοφία της ιστορίας.

"Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας", το νέο βιβλίο του Ιωάννη Σαρρή

 Τον Ιανουάριο του 2024 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Ζήτρος το βιβλίο του Ιωάννη Σαρρή "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας". 

Ο Hermann Hesse υποστήριζε ότι η μελέτη της Ιστορίας σημαίνει υποταγή στο χάος, με ταυτόχρονη διατήρηση της πίστεως στο νόημα και την τάξη. Πράγματι, η ιδεαλιστική παράδοση της γενέτειράς του, που θεμελίωσε γνωσιολογικά τον όρο “Φιλοσοφία της Ιστορίας”, κατέβαλλε κοπιώδεις προσπάθειες για να εντοπίσει -ή απλώς να προβάλει- λογικά σχήματα, αρχές και νόμους στην ατελεύτητη ροή των διηγημένων σε εμάς, “ιστορικών” γεγονότων. Στην πραγματικότητα, η θέαση της Ιστορίας ως προοδευτικής εκδιπλώσεως ενός καθορισμένου σχεδίου απετέλεσε σύλληψη του ευρύτερου Δυτικού Πολιτισμού και εξακολουθεί να απαντάται με ποικίλες μορφές στις διάφορες εκδηλώσεις του. Το ανά χείρας βιβλίο εξετάζει τις ρίζες, την ιστορική διαδρομή και εμμέσως τις προοπτικές αυτής της συλλήψεως. (Από την παρουσίαση του οπισθοφύλλου) 

Η αντιπαραβολή του ελληνικού Κόσμου με την δυτική εσχατολογία στο έργο του Κώστα Παπαϊωάννου

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο φιλόσοφος Κώστας Παπαϊωάννου (1925 - 1981) ανήκε στην ομάδα των φερέλπιδων Ελλήνων που το 1945 έλαβαν υποτροφία σπουδών από το γαλλικό κράτος, μαζί με τους Αξελό, Καστοριάδη, Σβορώνο κ.α. Στο Παρίσι άσκησε μία εξ αριστερών πολιτική κριτική στον σοβιετικό ολοκληρωτισμό και πραγματοποίησε αξιοπρόσεκτες μελέτες σχετικά με τον μαρξισμό, την εγελιανή φιλοσοφία και την αρχαία ελληνική γραμματεία. Από μικρή ηλικία εκδήλωσε ενδιαφέρον για την φιλοσοφία των Ελλήνων και την αρχαία τραγωδία, η οποία εξέφραζε τις αντιλήψεις τους για τον κόσμο. Στο δοκίμιό του «Κόσμος και Ιστορία: ελληνική κοσμολογία και δυτική εσχατολογία» (1955), που δημοσιεύθηκε από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις το 2000, καθώς και σε άλλες σχετικές εργασίες του, ο Παπαϊωάννου αντιπαρέβαλε με ζωντανό λόγο την έντονη ιστορική συνείδηση των δυτικών με την ανιστορική οντολογία των αρχαίων Ελλήνων.

Στην νεωτερικότητα ο ευρωπαϊκός πολιτισμός κυρίευσε την οικουμένη και δημιούργησε ένα imperium το οποίο μέχρι τούδε δεν έχει απειληθεί από βαρβαρικές εξωτερικές δυνάμεις που δεν μπορεί να αφομοιώσει. Με την ακόρεστη θέληση για δύναμη και τις ατελεύτητες προσπάθειες για καθυπόταξη της φύσεως, το δυτικό άτομο θεώρησε εαυτόν ως κύριο της ιστορίας και αγωνίσθηκε για να πλησιάσει προοδευτικά στην τέλεια έκπτυξη της ελευθερίας του και συνακόλουθα στην αυτοπραγμάτωσή του, την οποία τοποθέτησε εσχατολογικά σε έναν μελλοντικό χρόνο. Το 1806 στην Ιένα ο Hegel είδε στο πρόσωπο του Ναπολέοντος την ενσάρκωση της παγκόσμιας ιστορίας. Απεναντίας, οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου αντιμετωπίσθηκαν με «μνημειώδη αδιαφορία» από τον δάσκαλο και φίλο του Αριστοτέλη, ο οποίος πιθανότατα αδυνατούσε να συλλάβει την έννοια της «παγκόσμιας ιστορίας». Οι αρχαίοι Έλληνες δεν μπορούσαν να διανοηθούν την ιδέα της προόδου. Μάλιστα, οσάκις ξεπέρασαν την κοινή μεταξύ προχριστιανικών πολιτισμών ιδέα της κυκλικότητας του χρόνου, πίστευσαν ότι η διαδοχή των αιώνων επιφέρει παρακμή και αποσύνθεση, καθώς το «χαλκούν γένος» των ανθρώπων απομακρύνεται από τον «χρυσό αιώνα» των ηρώων, σύμφωνα με την κοσμογονία του Ησιόδου. Κάθε θορυβώδες γεγονός της επικαιρότητας απλώς θύμιζε αυτήν την δυσοίωνη εξέλιξη. 

Οι θέσεις του Jean Bodin για την Ιστορία

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο Jean Bodin (1530 - 1596) ήταν Γάλλος νομικός, οικονομολόγος, πολιτικός φιλόσοφος και υποστηρικτής της απόλυτης μοναρχίας. Καίτοι καθολικός ο ίδιος, καθώς δυσανασχετούσε με τις αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ καθολικών και προτεσταντών στην χώρα του, προσανατολιζόταν σε μια κοσμική ερμηνεία των ανθρωπίνων υποθέσεων ανεξάρτητη από θρησκευτικές παραδοχές. Ως γνήσιο αναγεννησιακό πνεύμα, μελετούσε παράλληλα απόκρυφες τέχνες όπως η δαιμονολογία, ο ερμητισμός, η αστρολογία και η αριθμολογία, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε από την σύλληψη μεθόδων βασανισμού για μάγους και μάγισσες (στο Démonomanie des sorciers, 1580).

Στο βιβλίο του «Methodus ad facilem historiarum cognitionem» (1566), ο Bodin προσέφερε πρακτικές συμβουλές για την εύκολη ανάγνωση της ιστορίας καθώς και μια νέα φιλοσοφία για την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, λοιπόν, πως ήταν ο πρώτος στοχαστής των νεώτερων χρόνων που πρότεινε συγχρόνως μία γνωσιολογική και μία θεωρησιακή φιλοσοφία της ιστορίας. Σύμφωνα με την μέθοδό του, η μελέτη της ιστορίας πρέπει να εστιάζει αρχικά στα πρώτα γεγονότα και ύστερα προοδευτικά στα πιο πρόσφατα, ενώ πρέπει να συνοδεύεται από μελέτη της κοσμογραφίας, της γεωγραφίας, της γεωμετρίας και της τοπογραφίας που αντιστοιχούν σε κάθε ιστορική ενότητα. Όλες οι ιστορικές πηγές πρέπει να εξετάζονται κριτικά, διότι η μεν αφελής αποδοχή τους οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα και η δε καχύποπτη απόρριψή τους δεν οδηγεί σε κανένα συμπέρασμα. 

Η ανάπτυξη της Ιστοριογραφίας: Από τα Ομηρικά έπη στον Θουκυδίδη

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, η ελληνική λέξη «ἱστορία» σημαίνει αφενός το σύνολο των γεγονότων του παρελθόντος και των σχετικών με αυτά αναμνήσεων που διασώζονται στο παρόν και αφετέρου την ιστοριογραφία, δηλαδή την διαδικασία της συστηματικής καταγραφής τους ως κληροδοτήματος για τις επόμενες γενεές. Σαφώς, το πρώτο σημαινόμενο απετέλεσε προϋπόθεση του δευτέρου και, συνεπώς, η σύλληψή του προηγήθηκε χρονικά. Σε διάφορους ανεπτυγμένους πολιτισμούς παρουσιάσθηκε ένα ποικίλου βαθμού ενδιαφέρον για την ιστορία, που όμως δεν ακολουθήθηκε πάντα από μια προσπάθεια συστηματοποιημένης και αυστηρά λογικής αποδελτιώσεώς της ανεξάρτητη από μυθολογικές παραδόσεις, θρησκευτικές διόπτρες και μεταφυσικές προσδοκίες. Ο κλασικός πολιτισμός των Ελλήνων ήταν από τους λίγους που έφθασαν σε αυτό το επίπεδο και οι ιστορικοί του απετέλεσαν υπόδειγμα για τον μετέπειτα δυτικό κόσμο. 

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Giambattista Vico

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο όρος «Φιλοσοφία της Ιστορίας» είθισται να αποδίδεται στον στυλοβάτη του Διαφωτισμού, Βολταίρο, ο οποίος στο ομώνυμο βιβλίο που εξέδωσε το 1765 υποστήριξε ότι χάρη στον «ορθό λόγο» η κοινωνία θα προοδεύσει νομοτελειακά ανεξαρτήτως θρησκευτικών προκαταλήψεων ή πολιτικών εμποδίων. Ωστόσο, στην εποχή του Διαφωτισμού ο πρώτος άνθρωπος που ασχολήθηκε επισταμένα με την ιστορία, προσπαθώντας να συναγάγει γενικά νοήματα φιλοσοφικού ενδιαφέροντος πίσω από την εκδίπλωσή της, ήταν ουσιαστικά ένας προνεωτερικός αντι-διαφωτιστής και κατά κάποιον τρόπο πρόδρομος του ρομαντισμού. Ο Giambattista Vico (1668 - 1744) ήταν Ιταλός φιλόσοφος, νομικός και καθηγητής ρητορικής στο πανεπιστήμιο της Νάπολης, ο οποίος στάθηκε επιφυλακτικός απέναντι στον ρασιοναλισμό του Ρενέ Ντεκάρτ. Δεν αμφισβήτησε την λογική συνέπεια της καρτεσιανής επιστημονικής μεθόδου, αλλά δεν την αποδέχθηκε ως την μόνη εφικτή οδό προς την αλήθεια, διότι ελάχιστες εφαρμογές μπορεί να έχει στα πνεύματα και τις σχέσεις των ανθρώπων, οι οποίοι τείνουν να δημιουργούν δικές τους υποκειμενικότερες και ανορθολογικές πραγματικότητες. Τουτέστιν, η «γεωμετρία» των φυσικών δεν υποκαθιστά την φαντασία των ανθρώπων. Μάλιστα, η ρήση του αναφορικά με την κατασκευασιμότητα της αλήθειας (Verum esse ipsum factum), σε συνδυασμό με το έντονο ερευνητικό του ενδιαφέρον για το πώς αυτή εκφράζεται μέσα στην γλώσσα, οδήγησαν αρκετούς μελετητές να τον χαρακτηρίσουν ως προπομπό του γλωσσικού Κονστρουκτιβισμού (Constructivism). 

Ο ιστορικός υλισμός του Karl Marx

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Μεταξύ των συγγραφέων που καταπιάστηκαν με την ερμηνεία της ιστορίας, ο Γερμανοεβραίος Karl Heinrich Marx (1818 - 1883) ήταν πανθομολογουμένως ο πιο αμφιλεγόμενος. Οι αφορισμοί φανατικών οπαδών και πολεμίων του και τα συμπαρομαρτούντα πολιτικά τους πάθη έχουν καταστήσει την αντικειμενική αξιολόγηση του έργου του υπόθεση ιδιαιτέρως δυσχερή. Την πόλωση γύρω από το όνομά του την είχε επιδιώξει εξαρχής ο ίδιος ο Marx. Κατά δική του παραδοχή, σε αντίθεση με τους πλείστους προγενέστερους φιλοσόφους, δεν επιδίωξε απλώς την ερμηνεία του κόσμου αλλά την ουσιαστική αλλαγή του. Ως εκ τούτου, το έργο του παρουσιάζει αμιγώς πολιτικό χαρακτήρα. Η συγκρότηση μιας συστηματοποιημένης φιλοσοφίας ή ιστορικής αφηγήσεως δεν ήταν το κύριο μέλημά του. Υπήρξε γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού και η πίστη του σε μία απρόσκοπτη ιστορική πρόοδο που θα καταλήξει σε ένα ηθικά επιθυμητό τέλος (την αταξική «κομμουνιστική» κοινωνία) συμπίπτει στα βασικά της σημεία με την ιδεολογικά προκατειλημμένη αισιοδοξία των Εγκυκλοπαιδιστών του 18^ου αιώνος. Πέραν αυτής της επιρροής, ο φιλόσοφος που τον επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ήταν ο Hegel. 

Η διαλεκτική πρόοδος του Hegel

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 - 1831) απετέλεσε τον πατέρα του γερμανικού ιδεαλισμού κατά τον 19^ο αιώνα κι ενδεχομένως τον γνωστότερο στην εποχή μας φιλόσοφο που συνέδεσε το όνομά του με την φιλοσοφία της ιστορίας. Εκτιμούσε και αποπειράθηκε να εγκολπωθεί τόσο την πειθαρχημένη λογική του Kant όσο και την ρομαντική φαντασία του Herder. Μάλιστα, θα μπορούσαμε εν ποιητική αδεία να επισημάνουμε ότι, εάν ο Kant εκπροσωπούσε μια «θέση» και ο Herder μια «αντίθεση», ο Hegel αποζήτησε την «σύνθεσή» τους. Στην πραγματικότητα, η περιβόητη εγελιανή τριάδα «θέση-αντίθεση-σύνθεση» δεν ήταν τόσο χονδρεοειδής όσο ακούγεται και όπως -κατ’ ανάγκην- την παρουσιάζουμε εν προκειμένω, όμως από τις πολλές κατοπινές εφαρμογές της στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών δεν εξέλιπε το στοιχείο της απλουστεύσεως. Οφείλουμε πάντως να διευκρινίσουμε ότι αυτή η τριάδα της «διαλεκτικής προόδου» αναφερόταν πρωταρχικά σε θεωρητικές έννοιες, όχι σε ιστορικά γεγονότα, αισθητικές μόδες κ.α. 

Η Φιλοσοφία της Ιστορίας του Johann Gottfried Herder

 

O Johann Gottfried von Herder (1744 - 1803) ήταν μαζί με τον Goethe ένας από τους πρώτους και επιδραστικότερους εκπροσώπους του γερμανικού ρομαντισμού. Υπήρξε  μαθητής του Immanuel Kant, αλλά δεν άργησε να αποστασιοποιηθεί από την αυστηρότητα του «άνευρου» ορθολογισμού του. Επρόκειτο περί μιας συναισθηματικής και χειμαρρώδους προσωπικότητας που εμπιστευόταν το ένστικτο και την ενόρασή του τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό σε σχέση με την συλλογιστική διάνοια, μη δυνάμενος να ανεχθεί την διανοητική τυποποίηση της νεοκλασικής περιόδου.

Κατά παραδοχή του θα προτιμούσε να είχε γεννηθεί στον μεσαίωνα, το γοτθικό πνεύμα του οποίου θαύμαζε ειλικρινά. Απέδιδε την γοτθική τέχνη στην φυσιογνωμία και το ιδιαίτερο πνεύμα του γερμανικού λαού και λάτρευε την ζωγραφική του Albrecht Dürer και την λογοτεχνία του Martin Opitz. Κατ’ αυτόν ο αληθινός πνευματικός πολιτισμός (Kultur) δεν συμπίπτει με τα ελιτίστικα ενδιαφέροντα των ακαδημαϊκά μορφωμένων, αλλά απορρέει από και προορίζεται για τον Λαό (Volk). Ως εκ τούτου, δεν έκρυψε την περιφρόνησή του για την νεοκλασική τάση στα γράμματα και την στείρα μίμηση ελληνικών και λατινικών προτύπων, ενώ αναζητούσε την αυθεντική έκφραση της γερμανικής ψυχής στις λαογραφικές παραδόσεις (Folklore) και τα δημώδη ποιήματα. Αγαπούσε ιδιαίτερα την λαϊκή γερμανική γλώσσα θεωρώντας την θεμέλιο του γερμανικού πολιτισμού. Γενικότερα, τον απασχολούσε ο ρόλος της γλώσσας στην συγκρότηση της σκέψεως και, παρότι ουδέποτε έφθασε στο σημείο να δηλώσει ότι η πρώτη καθορίζει την δεύτερη σαν άλλος Wittgenstein, υποστήριξε ότι η γλώσσα σχηματίζει και οριοθετεί τα πλαίσια και τα πρότυπα εντός των οποίων σκέπτεται και αισθάνεται η γλωσσική κοινότητα, καθότι η γλώσσα και η σκέψη αλληλεξαρτώνται. Στον Herder, λοιπόν, έχει καταλογισθεί η πρώτη ρομαντική πρόσληψη του «έθνους», όχι ως μίας πολιτικώς ομονοούσας συλλογικότητας υπό την οπτική του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως (nation), αλλά ως ενός ιστορικώς δρώντος λαού με ζωντανή παράδοση (Volk). Κατά συνέπεια, υπήρξε ένας από τους πρώτους ρομαντικούς εθνικιστές και μάλιστα παγγερμανιστής, καθώς οραματιζόταν την συνένωση όλων των γερμανικών εδαφών σε ένα ενιαίο κράτος που θα πλησιάζει σε έκταση την μεσαιωνική επικράτεια των Σουαβών αυτοκρατόρων. Τόσος ήταν ο πατριωτικός ζήλος του Herder, η ανησυχία του για το μέλλον του γερμανισμού ακόμη και σε σχέση με την θρησκεία, ώστε φλέρταρε με την ιδέα του παλαιού παγανισμού ως στοιχείου της γερμανικής παραδόσεως, παρότι είχε και την ιδιότητα του (λουθηρανού) πάστορα. Βεβαίως, εάν ανατρέξουμε στην γερμανική ιστορία και δούμε τις καταστροφές που προκλήθηκαν από θρησκευτικές έριδες μεταξύ προτεσταντών και καθολικών (βλέπε τον Τριακονταετή Πόλεμο), τότε θα εκτιμήσουμε την ανησυχία του. Παρά ταύτα, σε αντίθεση με μεταγενέστερους πολιτικά συντηρητικούς στοχαστές του ρομαντικού ρεύματος, ο Herder υποδέχθηκε με ενθουσιασμό την Γαλλική Επανάσταση και δεν απεκήρυξε τις αρχές του Διαφωτισμού, τουλάχιστον όχι τελείως.

Η θεώρηση του Immanuel Kant για την πρόοδο της Ιστορίας

Ο Immanuel Kant (1724 - 1804) υπήρξε ένας σπουδαίος εκπρόσωπος του γερμανικού Διαφωτισμού και, ισορροπώντας μεταξύ Ορθολογισμού και Εμπειρισμού, συνέβαλε αποφασιστικά στην ανάπτυξη της Επιστημολογίας. Θεωρούσε ότι η γνώση των πραγμάτων στηρίζεται στην αισθητηριακή αντίληψή τους, δηλαδή στην εμπειρία, αλλά θα ήταν αδύνατη χωρίς την επεξεργασία τους από την διάνοια, επί τη βάσει προεμπειρικών μορφών αισθητικότητας (λ.χ. χρόνος, χώρος) και καθολικών νόμων, όπως η αναγκαιότητα ύπαρξης αιτιών για κάθε φυσικό φαινόμενο. 

Μία σύνοψη των επιστημολογικών προβλημάτων της Ιστορίας

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

1. Θεωρησιακή και Γνωσιολογική Φιλοσοφία της Ιστορίας

Όπως έχει επισημάνει ο W. H. Walsh (1977), η ιστορία είναι μία αμφίσημη λέξη. Σημαίνει αφενός το σύνολο των ανθρωπίνων καταστάσεων και πράξεων του παρελθόντος και αφετέρου την μεταγενέστερη αφήγησή τους που οικοδομούν οι επαγγελματίες ιστορικοί. Αντιστοίχως, η Φιλοσοφία της Ιστορίας χωρίστηκε σε δύο κατευθύνεις ανάλογες με το ενδιαφέρον και τα ζητούμενα των φιλιστόρων φιλοσόφων, την Θεωρησιακή και την Γνωσιολογική.

Από την παλινορθωτική ιδεολογία των Λασκαριδών στην Μεγάλη Ιδέα

Κείμενο τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ, ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὸ τεῦχος ΙΖ΄ (Ἄνοιξη 2023) τοῦ περιοδικοῦ "Τὸ Ἔνζυμο", σελ.20-27. 

    Τὰ δύο παρελθόντα ἔτη προσέφεραν ἀλλεπάλληλες εὐκαιρίες ἀναστοχασμοῦ σὲ ὅσους Ἕλληνες ἀνησυχοῦν γιὰ τὸ ἀβέβαιο μέλλον τῆς πατρίδος τους. Συμπληρώθηκαν δύο αἰῶνες ἀπὸ τὴν πολυθρύλητη ἔναρξη τῆς Ἐθνεγερσίας καὶ ἕνας αἰῶνας ἀπὸ τὴν γενοκτονικὴ ἐκτομὴ τοῦ ἀνατολικοῦ πνεύμονος τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ὕστερα ἀπὸ ἕναν αἰῶνα ἀκατάσχετης καὶ πολυεπίπεδης συρρικνώσεως τοῦ ἔθνους τῶν νέων Ἑλλήνων, ὡς μοναδικὴ διέξοδος πρὸς ὑπερκέραση τοῦ ζοφεροῦ παρόντος φαντάζει ἡ κριτικὴ ἐνατένιση τοῦ παρελθόντος τους, μὲ σκοπὸ τὴν ἐπανανακάλυψη πηγῶν νοήματος. Σὲ προηγούμενα ἄρθρα στὸ φιλόξενο Ἔνζυμο εἴχαμε πραγματευθεῖ τὸν παραδοσιοκεντρικὸ χαρακτήρα τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τὰ στοιχεῖα ἑλληνικότητος τῆς Ῥωμαίων Βασιλείας καὶ τὴν προοπτικὴ θεωρήσεως τοῦ Ἑλληνισμοῦ ὡς πολυχιλιετοῦς ὀργανισμοῦ ποὺ ἔτεινε νὰ προσαρμόζεται ἐξελικτικὰ στὶς ἱστορικὲς περιστάσεις. Στὸ παρὸν κείμενο ἐπιχειρεῖται μία ἀντιπαραβολὴ τῶν ἐθνιστικῶν πόθων τῶν ἀνανηψάντων Ἑλλήνων τοῦ 1821 μὲ τὰ βιώματα καὶ τὶς προσδοκίες τῶν ὄχι πολὺ μακρινῶν προγόνων τους.

Βιβλιοπαρουσίαση: "Η Μεταφυσική της Προόδου" του Αθανασίου Γεωργιλά

Το φθινόπωρο του 2022 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός το εμβληματικό βιβλίο του Αθανασίου Γεωργιλά "Η Μεταφυσική της Προόδου: Μία ιστορική αναδρομή στη φιλοσοφία της τελειοποιησιμότητας". Πριν την συνολική αξιολόγηση του έργου, κρίνεται δέουσα μία σύντομη και κατ' ανάγκην ατελής ματιά στα πολυσχιδή περιεχόμενά του. Σήμερα, ως πρόοδος νοείται το ατελεύτητο κυνήγι της πλησμονής και της ευφορίας, η χειραφέτησή του ανθρώπου από τα δεσμά της φύσης και της αναγκαιότητας και, εσχάτως, η χειραφέτηση από την ίδια την ανθρωπινότητα. Ενόσω οι σύγχρονοι τεχνο-ουτοπιστές διαφημίζουν τις ορμητικές φιλοδοξίες μιας μετανθρώπινης προόδου δίχως σαφή σκοπό, η ανθρωποκεντρική βελτιοδοξία παλαιότερων εποχών παραχωρεί την θέση της σε μισανθρωπιστικά αιτήματα που αναβλύζουν απογοήτευση. Ο Α. Γεωργιλάς αναλύει αυτά τα φαινόμενα ως απολήξεις του πόθου που νοηματοδότησε εξαρχής την εξέλιξη του δυτικού ιουδαιο-χριστιανικού πολιτισμού, του πόθου για την υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης και την τελειοποίηση του ανθρώπου.