Μια βιβλιοκρισία για το "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας"

Γράφει ο Αθανάσιος Γεωργιλάς

Ήδη από την αρχική σύλληψη της ιδέας της, η συγγραφή του βιβλίου «Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας» του Ιωάννη Σαρρή βρίσκεται στη δυσχερή θέση να αντιμετωπίζει μνημειώδεις μελέτες στο παρελθόν, που θα έλεγε κανείς ότι έχουν εξαντλήσει αμετακλήτως το ζήτημα του φιλοσοφικού στοχασμού για το απατηλό νόημα της Ιστορίας. 

Αρκεί κανείς να φέρει στο νου του την Ιστορία της Φιλοσοφίας του  Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ ή την Ιστορία της Φιλοσοφίας: Οι Ζωές και οι Απόψεις των Μεγαλύτερων Φιλοσόφων του Αμερικανού ιστορικού Γουίλ Ντυράν, για να αποθαρρυνθεί οριστικώς από κάθε απόπειρα καταγραφής μιας νέας «φιλοσοφίας της ιστορίας». Κι όμως, ο Ιωάννης Σαρρής κατάφερε να καταπιαστεί με το παράτολμο εγχείρημα της συρραφής φιλοσοφικών ιδεών και προσέφερε στο αναγνωστικό κοινό ένα συγγραφικό πόνημα, το οποίο διαθέτει πρωτότυπο πνεύμα και προσφέρει μια φρεσκάδα οπτικής και συγγραφικής ποιότητας επάνω στις απόψεις μερικών από τους σημαντικότερες νόες του ανθρώπινου πολιτισμού. 

Όπως κάθε τυπική «φιλοσοφία της Ιστορίας», στο βιβλίο του Ιωάννη Σαρρή εξετάζονται κάποιες από τις κεντρικότερες φιλοσοφικές σχολές που έχουν ασχοληθεί έως τώρα αναφορικά με τις μεταφυσικές αρχές και τους τελικούς σκοπούς της Ιστορίας.

Το ερώτημα που απασχολεί τον Ιωάννη Σαρρή είναι αν η Ιστορία διέπεται από ένα προδιαγεγραμμένο σχέδιο, το οποίο δίνει συνεκτικό νόημα στα γεγονότα και τις πράξεις των ανθρώπων, ή η Ιστορία είναι απλώς ένα συνονθύλευμα τυχαίων και ασυνάρτητων συμβάντων που δεν συνέχονται ούτε από νόημα ούτε καθορίζονται από κάποιον υπεριστορικό σκοπό, ο οποίος θα μπορούσε ενδεχόμενος να δικαιώσει το πλήθος όλων των εγκλημάτων που έχουν διαπραχθεί στο παρελθόν -και θα διαπραχθούν στο μέλλον- εις βάρος της ανθρωπότητας.

Με αυτά τα βασικά ερωτήματα, ο Ιωάννης Σαρρής ανακρίνει μερικούς από τους σπουδαιότερες νόες της ανθρωπότητας: Αυγουστίνος Ιππώνος, Αυγούστος Κοντ, Όσβαλντ Σπένγκλερ, Άρλοντ Τόιμπι, Φρίντριχ Χέγκελ, Καρλ Μαρξ είναι, μεταξύ άλλων, κάποια από τα κεντρικότερα φιλοσοφικά πρόσωπα που εξετάζονται στο βιβλίο του Σαρρή. 

Στο ερώτημα που απασχόλησε τους φιλοσόφους του παρελθόντος: «Τι είναι η Ιστορία και ποιος είναι ο σκοπός της»; Ο Σαρρής διακρίνει τρεις θεμελιώδεις σχολές. Οι δυο πρώτες αναφέρονται επιγραμματικά στην εισαγωγή του βιβλίου. Η τρίτη σχολή δεν κατονομάζεται μολονότι εξετάζεται ως ειδική κατηγορία στον επίλογο.

Οι δύο πρώτες σχολές ονομάζονται ορθώς από τον Ιωάννη Σαρρή Θεωρησιακή σχολή και Γνωσιολογική σχολή.  Η τρίτη σχολή κατέχει σκοτεινή/αρνητική θέση στο βιβλίο του Ιωάννη και όταν κατονομάζεται εμφανίζεται υπό τον όρο Μηδενισμός. Καθότι για λόγους φιλοσοφικής σαφήνειας οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι ο όρος μηδενισμός δεν ανταποκρίνεται πλήρως στην σχολή που εξετάζεται στο βιβλίο του Ιωάννη Σαρρή. Γι’ αυτό θα χρησιμοποιήσουμε εδώ αντί του όρου μηδενισμός τον όρο Περιπτωσιολογική Φιλοσοφία της Ιστορίας, και θα εξηγήσουμε καλύτερα τι ακριβώς εννοούμε με αυτό τον όρο.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η Θεωρησιακή Φιλοσοφία της Ιστορίας διατείνεται ότι η Ιστορία αποτελεί ένα προδιαγεγραμμένο σύστημα που έχει σκοπό, συνοχή και νόημα. Αναλόγως το μεταφυσικό κάτοπτρο από οποίο μπορεί κανείς να προσεγγίσει τη Θεωρησιακή Φιλοσοφία, η Ιστορία μπορεί να έχει είτε ένα οριστικό τέλος Λύτρωσης ή να αποτελεί μια επαναλαμβανόμενη ανακύκληση εποχών και πολιτισμών. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε τη χριστιανική Θεωρησιακή Φιλοσοφία της Ιστορίας, στην οποία συναντάμε στοχαστές όπως τον Αυγουστίνο, τον Ιμμάνουελ Καντ και τον Νικολάι Μπερντιάγεφ. Συνήθως, οι χριστιανοί φιλόσοφοι ταυτίζουν τους σκοπούς της Ιστορίας με τη θεία Πρόνοια. Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε τη φυσιοκρατική Θεωρησιακή Φιλοσοφία, στην οποία συναντάμε στοχαστές όπως τον Αριστοτέλη, τον Θουκυδίδη, τον Σπινόζα, και τον Σπένγκλερ. Συνήθως, οι φυσιοκράτες φιλόσοφοι θεμελιώνουν μια φιλοσοφία της αέναης ανακύκλησης των ιστορικών γεγονότων και των ανθρώπινων Παθών.

Από την άλλη, η Γνωσιολογική Φιλοσοφία της Ιστορίας διατείνεται για την Ιστορία ό,τι η επιστημολογία για τον φυσικό κόσμο ή η φιλολογία για την ποίηση. Και πάλι εδώ η Ιστορία θεωρείται ένα συνεκτικό σύνολο, ωστόσο με τη βασική διαφορά ότι η αιτιότητα που διέπει τα ιστορικά γεγονότα δεν είναι προκαθορισμένη από μια υπερβατική αρχή, αλλά αποτελεί ανοιχτό σύστημα γνώσης στην ελεύθερη και δημιουργική προδιάθεση των ανθρώπων. Κοινό γνώρισμα όλων των γνωσιολογικών φιλοσόφων είναι ότι η Ιστορία διέπεται από σταθερές κοινωνικές αρχές/νόμους που καθορίζουν το πλαίσιο της ανθρώπινης δράσης. Τυπικοί γνωσιολογικοί φιλόσοφοι είναι οι Νικολά Κοντορσέ, Φρίντριχ Χέγκελ, Αυγούστος Κοντ, Καρλ Μαρξ αλλά και σύγχρονοι μεταμοντέρνοι διανοητές και φιλελεύθεροι στοχαστές όπως ο Τζων Ρολλς και ο Γιοβάλ Νώε Χαράρι.

Η τρίτη σχολή που δεν αναφέρεται ονομαστικά στο βιβλίο του Σαρρή, είναι η Περιπτωσιολογική Φιλοσοφία της Ιστορίας, η οποία αναδίδεται ακριβώς στο μέσο δυο σημαντικών αρνητικών παραδοχών για τις αρχές και τους σκοπούς της Ιστορίας. Σύμφωνα με τους περιπτωσιολόγους φιλόσοφους, είναι αδύνατον να κατανοηθούν φιλοσοφικά τόσο οι μεταφυσικές αρχές όσο και οι τελικοί σκοποί της Ιστορίας από τον άνθρωπο. Να πως έθετε το ζήτημα ο Ελβετογερμανός φιλόσοφος Γιάκομπ Μπούρκχαρτ, ένας από τους σημαντικότερους θεμελιωτές της περιπτωσιολογικής φιλοσοφίας του 19^ο αιώνα.

 «Η φιλοσοφία της ιστορίας είναι μια χίμαιρα είναι μια αντίφαση ως προς τους όρους της (contradictio in adjecto). Η ιστορία εξ ορισμού συντάσσει τον κόσμο κατά παράταξιν, άρα είναι μη φιλοσοφική, ενώ η φιλοσοφία συντάσσει τον κόσμο καθ’ υπόταξιν, άρα είναι μη ιστορική».

 

Δεν μπορεί να υπάρξει Φιλοσοφία της Ιστορίας, λέει ο Μπούρκχαρτ, γιατί οι σκοποί της φιλοσοφίας είναι πάντα γενικοί και αντικρούουν προς το περιεχόμενο της ιστορίας, το οποίο είναι πάντα ειδικό. Υπάρχουν μόνο ειδικά ιστορικά γεγονότα και το μόνο γενικό που μπορεί να εκφράσει κανείς με λόγια είναι η αδυναμία του ανθρώπου να διατυπώσει ένα γενικό αφορισμό για την ίδια την Ιστορία.

Κι όμως αυτό ακριβώς κάναμε μόλις τώρα καθότι διατυπώσαμε ένα γενικό αφορισμό. Για αυτό ακριβώς τον λόγο ορθώς ο Μπούρκχαρτ αναφέρεται σε contradictio in adjecto. Όπως δηλαδή είναι αντίφαση ως προς τους όρους να λέμε «στεγνή βροχή» και «τετράγωνος κύκλος», έτσι ακριβώς είναι αντίφαση να λέμε «φιλοσοφία της ιστορίας».

Είναι προφανές, ότι όταν βρισκόμαστε στο μέσο ενός κόσμου που αγνοεί τόσο τη μεταφυσική του αρχή όσο και το ιστορικό του τέλος, η μόνη διέξοδος είναι ο συνεπής σχετικισμός. Εδώ συναντάμε τόσο τον Νίτσε και τον Σπένγκλερ, όσο και τους Καρλ Ποπέρ και Παναγιώτη Κονδύλη.

Ως συνεπής σκεπτικιστής, ο Μπούρκχαρτ έλεγε ότι ο σκοπός της ιστορικής έρευνας καθεαυτής είναι να καταδείξει την αστάθεια τόσο των θεωρησιακών όσο και των γνωσιολογικών αρχών της Ιστορίας. «Κάθε πνευματική εκδήλωση», έλεγε ο Μπούρκχαρτ, «διαθέτει, ανεξαιρέτως του πεδίου εμφανίσεώς της, μια ιστορική διάσταση». Συνεπώς, κάθε θρησκευτικοπνευματικό φαινόμενο είναι σχετικό, μεταβλητό και εφήμερο· αποτελεί μέρος ενός μεγάλου και ασύλληπτου για μας συνόλου. Υπό το ίδιο πρίσμα, κάθε πραγματολογική εκδήλωση υπόκειται στην ίδια σχετική τυπολογία και, συνεπώς, κάθε ιστορικό γεγονός είναι ανεξάρτητο των θεωρησιακών συγκειμένων που το οριοθετούν και είναι επίσης ανεπανάληπτο, ρευστό και εφήμερο.

Σε έναν κόσμο που δηλώνει παντελή άγνοια τόσο για τις μεταφυσικές του αρχές όσο και για τους τελικούς του σκοπούς, τι άλλο απομένει στην ανθρωπότητα παρά η αέναη κίνηση, δηλαδή η μανία της προόδου. Εδώ ακριβώς έγκειται η σημαντική συμβολή του βιβλίου του Ιωάννη Σαρρή. Διότι ο συγγραφέας καλεί τον αναγνώστη να ξαναπιάσει το φιλοσοφικό νόημα της ιστορίας από την ίδια πηγή απ’ όπου ξεκίνησε αρχικά το νόημα της ιστορίας στην ανθρωπότητα: δηλαδή, από το υπεριστορικό γεγονός της Σταύρωσης.

Αυτό που έκανε ο άνθρωπος στη σύγχρονη εποχή, λέει ο Ιωάννης Σαρρής, είναι ότι αντάλλαξε το γνήσιο σωτηριολογικό ιδεώδες της χριστιανικής φιλοσοφίας με την αέναη γραμμική εξέλιξη της ιστορίας σε ολοένα πιο ανώτερα επίπεδα κοινωνικής και τεχνικής προόδου.

Διαβάζουμε από τον επίλογο του βιβλίου:

«Κοντολογίς η αλλοτινή πρόοδος της ανθρωπότητας μεταξιώθηκε σε πρόοδο για την πρόοδο που αντιμετωπίζει την ανθρωπότητα σαν εμπόδιο.  Γιατί όμως συνέβη αυτό; Τι τροφοδοτεί αυτήν την τυφλή επιθυμία της προόδου; Σε τέτοια ερωτήματα μπορούν να δοθούν μόνο μεταφυσικές απαντήσεις. Σον βωμό της «προόδου», αφότου ο άνθρωπος ξεφορτώθηκε τον Θεό, τώρα πασχίζει να ξεφορτωθεί και τον εαυτό του. Σε μια εποχή άκρατου μηδενισμού, η εκκωφαντική απουσία νοήματος και αρχών πίσω από το άγχος της προόδου εγκυμονεί πρωτόγνωρους κινδύνους. Η φετιχιστική χρήση των πανίσχυρων μέσων της εποχής μας εφόσον δεν δημιουργεί μπορεί μόνο να καταστρέψει».

Αποστεωμένη από κάθε μεταφυσικό περιεχόμενο, η Φιλοσοφία της Ιστορίας έχει καταχωρηθεί πλέον ως ένα αποκλειστικό πεδίο κραταιάς δύναμης και τεχνικών ικανοτήτων. Σε έναν κόσμο που δεν έχει άλλη παράσταση και εικόνα για τον εαυτό του παρά μόνο ό,τι αφορά τον θρίαμβο της αποτελεσματικότητας και της ισχύος, είναι αναμενόμενο ότι οι άνθρωποι διαμοιράζονται σε δύο κατηγορίες ατόμων μεταξύ αυτών που είναι πραγματικά αποτελεσματικοί και όσων πειθήνια υποβάλλονται στις ορέξεις των αποτελεσματικότερων. Σε έναν τέτοιο κόσμο, δεν υπάρχει περιθώριο για άλλη φιλοσοφία εκτός από τον Λόγο που βγαίνει μέσα από το στόμα του Αφέντη ως Εντολή.

Στο βιβλίο του ο Ιωάννης Σαρρής ορθώνει το ανάστημα απέναντι στον περιπτωσιολογικό σχετικισμό και προσπαθεί επαναφέρει στη φιλοσοφική σκέψη την αυταπόδεικτη αλήθεια ότι καταρχήν Ιστορία σημαίνει αξιολόγηση περί δίκαιου και άδικου, περί καλού και κακού, περί σωστού και λάθους. Μια τέτοια θεμελιώδη αξία δεν μπορεί παρά να σημαίνει ότι η άρνησή μας να προβούμε σε αξιολογικές κρίσεις θέτει σε κίνδυνο όχι μόνο την ίδια τη ίδια δυνατότητα να κατανοήσουμε την Ιστορία στην ολότητά της, αλλά και θέτει τελικά εν αμφιβόλω την ικανότητά μας να είμαστε πλήρως αντικειμενικοί, δηλαδή ιστορικοί. Έτσι κάθε εποχή κινδυνεύει να ανασκευάζει διαρκώς την ιστορία της με όρους που προκύπτουν κυριολεκτικά από το μηδέν. Πιθανόν, τότε, ο ασφαλέστερος τρόπος για να αποφεύγαμε αυτή την αντίφαση να ήταν η σιωπή απέναντι στα ιστορικά γεγονότα. Τότε όμως ο κόσμος θα γινόταν όχι μόνο μουγγός αλλά και τυφλός και θα στερούταν τόσο από αφετηρία όσο και από προορισμό.

Το αδιέξοδο που γεννάει ο περιπτωσιολογικός σχετικισμός μας βοηθάει τουλάχιστον στο να αντιληφθούμε καλύτερα την ευθραυστότητα της θέσης από την οποία αποπειρώμεθα να αναζητήσουμε συνεκτικό νόημα φιλοσοφικά μέσα από μια πραγματικότητα που έχει ήδη υπερβεί τα όρια του παραλόγου.

Αν αναζητούμε το κλειδί της Ιστορίας, αυτό δεν είναι τελικά για να ανοίξουμε μια κάποια φιλοσοφική πόρτα που θα μας αποκαλύψει ένα κρυμμένο μυστικό, αλλά για να διαφύγουμε από την ξέφρενη πορεία που οδηγεί την ανθρωπότητα με μαθηματική ακρίβεια στην τελευταία πράξη του ανθρώπινου δράματος.

 

Γεωργιλάς Αθανάσιος, Θεσσαλονίκη, Μάιος 2024