Οι θέσεις του Jean Bodin για την Ιστορία

Προδημοσίευση από το βιβλίο "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας: Μελετήματα για την Φιλοσοφία και την Μεταφυσική της Ιστορίας" του Ιωάννη Δ. Σαρρή (Εκδόσεις Ζήτρος, 2024). 

Ο Jean Bodin (1530 - 1596) ήταν Γάλλος νομικός, οικονομολόγος, πολιτικός φιλόσοφος και υποστηρικτής της απόλυτης μοναρχίας. Καίτοι καθολικός ο ίδιος, καθώς δυσανασχετούσε με τις αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ καθολικών και προτεσταντών στην χώρα του, προσανατολιζόταν σε μια κοσμική ερμηνεία των ανθρωπίνων υποθέσεων ανεξάρτητη από θρησκευτικές παραδοχές. Ως γνήσιο αναγεννησιακό πνεύμα, μελετούσε παράλληλα απόκρυφες τέχνες όπως η δαιμονολογία, ο ερμητισμός, η αστρολογία και η αριθμολογία, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε από την σύλληψη μεθόδων βασανισμού για μάγους και μάγισσες (στο Démonomanie des sorciers, 1580).

Στο βιβλίο του «Methodus ad facilem historiarum cognitionem» (1566), ο Bodin προσέφερε πρακτικές συμβουλές για την εύκολη ανάγνωση της ιστορίας καθώς και μια νέα φιλοσοφία για την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, λοιπόν, πως ήταν ο πρώτος στοχαστής των νεώτερων χρόνων που πρότεινε συγχρόνως μία γνωσιολογική και μία θεωρησιακή φιλοσοφία της ιστορίας. Σύμφωνα με την μέθοδό του, η μελέτη της ιστορίας πρέπει να εστιάζει αρχικά στα πρώτα γεγονότα και ύστερα προοδευτικά στα πιο πρόσφατα, ενώ πρέπει να συνοδεύεται από μελέτη της κοσμογραφίας, της γεωγραφίας, της γεωμετρίας και της τοπογραφίας που αντιστοιχούν σε κάθε ιστορική ενότητα. Όλες οι ιστορικές πηγές πρέπει να εξετάζονται κριτικά, διότι η μεν αφελής αποδοχή τους οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα και η δε καχύποπτη απόρριψή τους δεν οδηγεί σε κανένα συμπέρασμα. 

Ο Bodin θεωρούσε πως υπάρχουν τρία είδη ιστορίας που δεν ταυτίζονται μεταξύ τους, η θεϊκή, η φυσική και η ανθρώπινη. Εκείνος πραγματεύθηκε την ανθρώπινη. Για πρώτη φορά στην Ευρώπη υπονοήθηκε εμμέσως πλην σαφώς ότι η βασική κινητήριος δύναμη της ιστορίας είναι η ανθρώπινη βούληση και δράση και όχι η θεία πρόνοια (μολονότι άφησε ανοικτό το ενδεχόμενο οι περίοδοι «παρακμής» να συνδέονται με δυσαρέσκεια του Θεού για τα ανθρώπινα έργα). Εν προκειμένω, ο Bodin διέκρινε την παγκόσμια ιστορία σε τρεις διαδοχικές φάσεις. Στην πρώτη ξεχώρισε ο πολιτισμός της Μέσης Ανατολής με την θρησκευτική του συνείδηση, στην δεύτερη ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός της Μεσογείου με το πρακτικό του πνεύμα και στην τρίτη ο γοτθικό-ρωμανικός πολιτισμός του Μεσαίωνα με την φιλοπόλεμη διάθεση και την αστείρευτη εφευρετικότητά του.  

Επιπλέον, απέρριψε τόσο την χριστιανική-προτεσταντική τάση αναζητήσεως στην ιστορία του σχήματος των «τεσσάρων διαδοχικών αυτοκρατοριών» που είχε προφητεύσει ο βιβλικός Δανιήλ, όσο και την -δημοφιλή στην Αναγέννηση- ιδέα του Ησιόδου περί μιας περασμένης «χρυσής εποχής» που συνηγορούσε υπέρ της υποτιθέμενης πολιτιστικής ανωτερότητας των αρχαίων. Στην παγκόσμια ιστορία ο Bodin δεν έβλεπε μια απλή ανακύκληση ακμαζόντων και παρακμαζόντων πολιτισμών, αλλά μια ευθύγραμμη -και όχι απαραίτητα συνεχή- πρόοδο που στηριζόταν στις δυνάμεις και την δημιουργικότητα των ανθρώπων. Επικαλούμενος τον νόμο της φυσικής συνέπειας πίστευε ότι, εφόσον οι δυνάμεις της φύσεως είναι πάντα και παντού ίδιες, δεν γίνεται να διαμορφώνουν πρώτα συνθήκες ακμής και μετά συνθήκες παρακμής για την ανθρωπότητα. Βεβαίως, παραδεχόταν ότι στην ιστορία υφίστανται περίοδοι πολιτισμικής υφέσεως, αλλά θεωρούσε πως ακόμη και τότε η ανθρωπότητα διεκπεραιώνει εκείνα τα βήματα που της επιτρέπουν να επανέλθει στην ιστορική πρόοδο ευρισκόμενη σε μια βελτιωμένη κατάσταση σε σχέση με το παρελθόν.  

Επιπρόσθετα, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την κλασική γραμματεία (Ιπποκράτη, Αριστοτέλη, Στράβωνα κ.α.) και ιδέες της αποκρυφιστικής αριθμολογίας, ο Bodin πίστευε ότι το κλίμα, οι περιβαλλοντικές συνθήκες και η γεωμορφολογία κάθε τόπου επηρεάζουν χωρίς να καθορίζουν τα φυλετικά γνωρίσματα και την ιδιοσυγκρασία του λαού (Les six livres de la République, 1576). Οι λαοί κάθε κλιματολογικής ζώνης διέπονται από ιδιαίτερα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Συγκεκριμένα, οι λαοί του Νότου είναι στοχαστικοί, διανοητικά προικισμένοι και θρησκευόμενοι από την φύση τους, θυμίζοντας γέροντες. Απεναντίας, οι λαοί του Βορρά δεν φημίζονται για την σοφία τους, αλλά είναι εξαιρετικά δραστήριοι, εύρωστοι και με μεγάλο ανάστημα, προσομοιάζοντας στην νεολαία. Αυτή η «κλιματολογική» θεωρία πιθανόν να επηρέασε ορισμένους κοινωνιολόγους του 19^ου αιώνος (λ.χ. τον Gustave LeBon), οι οποίοι απέδωσαν στους γερμανογενείς λαούς της βορείου Ευρώπης τις αρετές της πειθαρχίας και της μεθοδικότητας, ενώ στους μεσογειακούς λαούς του νότου ευρηματικότητα, συναισθηματισμό και τάσεις ατομικισμού. Πάντως, ο Διαφωτισμός λόγω της υπερβολικής του εμφάσεως στην εκπαίδευση και την κοινωνική μηχανική απέρριψε κατηγορηματικά τέτοιου είδους στερεότυπα και ντετερμινιστικές θεωρήσεις παρά την όποια ευλογοφάνειά τους.

Σε μία ρευστή εποχή μεγάλων αλλαγών, στις ιδιαιτερότητες της οποίας παρέμεινε δέσμιος, ο Jean Bodin άρθρωσε έναν πρωτότυπο λόγο συμβάλλοντας στην διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την ανάπτυξη της φιλοσοφίας της ιστορίας. Ωστόσο, οι επιδραστικότεροι στην ιστορία των ιδεών θεωρητικοί της προόδου επρόκειτο να γεννηθούν πολύ αργότερα.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Γεωργιλάς, Α. (2022). Η Μεταφυσική της Προόδου: Μία ιστορική διαδρομή στη φιλοσοφία της τελειοποιησιμότητας. Εκδόσεις Αρμός, σελ.255-257.

Bodin, J. (1960). Method for the Easy Comprehension of History (μτφρ. B. Reynolds). University of Michigan Press.

Franklin, J. H. (1963). Jean Bodin and the sixteenth-century revolution in the methodology of law and history. Walter de Gruyter GmbH.