20 Ιανουαρίου 2023

Βιβλιοπαρουσίαση: "Η Μεταφυσική της Προόδου" του Αθανασίου Γεωργιλά

Το φθινόπωρο του 2022 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός το εμβληματικό βιβλίο του Αθανασίου Γεωργιλά "Η Μεταφυσική της Προόδου: Μία ιστορική αναδρομή στη φιλοσοφία της τελειοποιησιμότητας". Πριν την συνολική αξιολόγηση του έργου, κρίνεται δέουσα μία σύντομη και κατ' ανάγκην ατελής ματιά στα πολυσχιδή περιεχόμενά του. Σήμερα, ως πρόοδος νοείται το ατελεύτητο κυνήγι της πλησμονής και της ευφορίας, η χειραφέτησή του ανθρώπου από τα δεσμά της φύσης και της αναγκαιότητας και, εσχάτως, η χειραφέτηση από την ίδια την ανθρωπινότητα. Ενόσω οι σύγχρονοι τεχνο-ουτοπιστές διαφημίζουν τις ορμητικές φιλοδοξίες μιας μετανθρώπινης προόδου δίχως σαφή σκοπό, η ανθρωποκεντρική βελτιοδοξία παλαιότερων εποχών παραχωρεί την θέση της σε μισανθρωπιστικά αιτήματα που αναβλύζουν απογοήτευση. Ο Α. Γεωργιλάς αναλύει αυτά τα φαινόμενα ως απολήξεις του πόθου που νοηματοδότησε εξαρχής την εξέλιξη του δυτικού ιουδαιο-χριστιανικού πολιτισμού, του πόθου για την υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης και την τελειοποίηση του ανθρώπου. 

Αρχικά, ο Χριστιανισμός κήρυξε την ένθεη τελειοποίηση του ανθρώπου σε έναν υπερβατικό χρόνο και χώρο, στην μετά θάνατον ζωή. Μέχρι τότε οι αρχαίοι αντιλαμβάνονταν την ιστορία στατικά. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, η ανθρώπινη φύση είναι απαράλλακτη και ως εκ τούτου τα έργα της επαναλαμβάνονται, ακολουθώντας τους κοσμικούς κύκλους της σελήνης και των εποχών. Παρά την ανακύκληση των επιφανειακών αλλαγών, το παρμενίδειο Είναι του ανθρώπου, της φύσης και του κόσμου παρέμενε σταθερό. Στη συνέχεια, όμως, ο Χριστιανισμός προσέδωσε στην Ιστορία έναν ορίζοντα τελικού σκοπού, στην Ημέρα της κρίσεως. Μετά την απώλεια της ανατολικο-ρωμαϊκής παράδοσης από το ιστορικό προσκήνιο της Ευρώπης, στον δυτικό ρωμαιοκαθολικισμό αναδύθηκε το κίνημα του Σχολαστικισμού, που μέσω της παραγωγικής μεθόδου πρότεινε ένα πολύ συγκεκριμένο σύστημα ρεαλιστικής θεολογίας και ενατένισης του γαλήνια δομημένου κόσμου. Όμως οι πρωτοφανείς ταραχές που βίωσε ο μεσαιωνικός κόσμος τον 13ο και 14ο αιώνα κλόνισαν τις βεβαιότητες των σχολαστικών και έδωσαν πάτημα στην νομιναλιστική αντίδραση. Αντικρίζοντας την κακότητα του κόσμου, οι θεολόγοι της εποχής δυσκολεύθηκαν να εξηγήσουν πώς ο Θεός μπορεί να είναι παντοδύναμος και αγαθός ταυτόχρονα. Εκφράζοντας έντονο σχετικισμό, οι νομιναλιστές έδωσαν έμφαση στην ύπερθεν κάθε δέσμευσης παντοδυναμία του Θεού και στην αδυναμία καθολικής κατανόησης της Πρόνοιάς του. Μοιραία οι άνθρωποι απέστρεψαν το βλέμμα τους από τον απρόβλεπτο και άγνωστο Θεό, για να το  προσανατολίσουν στον άνθρωπο και ακολούθως σε φυσικά φαινόμενα, των οποίων τις αιτίες ηδύναντο να ερευνήσουν με σιγουριά. Στην Αναγέννηση, οι Ουμανιστές προήγαγαν την ηθική αυτοτελείωση του ανθρώπου διαμέσου πνευματικής καλλιέργειας και καλών έργων. Ύστερα και από την προτεσταντική διαμαρτυρία κατά της Εκκλησίας, η μεταφυσική των φιλοσόφων εκκοσμικεύθηκε και η παραγωγική λογική των σχολαστικών προοδευτικά αντικαταστάθηκε από την επαγωγική λογική της φυσικής επιστήμης, της οποίας η γνώση κατέστησε τον άνθρωπο κύριο και δυνητικό μορφοποιό της φύσης. 

Ωστόσο, το αίτημα για τελειοποίηση του ανθρώπου κληροδοτήθηκε άσβεστο στην νεωτερικότητα, όπου η ανθρώπινη βούληση σφετερίστηκε την θεϊκή πρόνοια. Σύμφωνα με τον Γιόχαν Χέρντερ, το πλεονέκτημα των ανθρώπων έγκειται στο γεγονός ότι συνιστούν το μοναδικό από την φύση του ατελές είδος. Η ατέλεια αυτή εγγυάται τον διαρκή αγώνα για ανέλιξη και πρόοδο, η οποία διέρχεται μέσα από διαδοχικά στάδια, καθένα εκ των οποίων μπορεί να φέρει στοιχεία του προηγούμενου και του επόμενου. Το χιλιαστικό πνεύμα του Ιωακείμ της Φιόρε που οριοθέτησε την ιστορία στις φάσεις του Πατέρα, του Υιού και του Πνεύματος, όπως και αυτό του ύστερου μεσσιανικού ιουδαϊσμού που ενσωματώθηκε στον δυτικό πολιτισμό, αντανακλώνται στους ιστορικισμούς και τα μελλοντολογικά προγράμματα Διαφωτιστών που ονειρεύθηκαν την ολοκλήρωση της ιστορίας, όπως στους Πίνακες του Νικολά Κοντορσέ. Ο παράδεισος πλέον εξέφρασε μια προοπτική ισότητας, δικαιοσύνης και αδελφοσύνης που έπρεπε να πραγματωθεί στη γη μέσω επαναστατικής δράσης, την οποίαν ανέλαβαν οι ιδεολογίες του 19ου αιώνα. Παρά ταύτα, οι εμπειρίες των παγκοσμίων πολέμων και των ολοκληρωτισμών που παρήγαγαν οι ουτοπιστικές απόπειρες αναμόρφωσης της ανθρώπινης φύσης διέψευσαν προσωρινά τις ιδεολογίες. Ωστόσο, οι θιασώτες της κοινωνικής μηχανικής δεν άργησαν να υποδείξουν τον ένοχο, που δεν ήταν η ουτοπιστική φιλοδοξία τους, αλλά ο άνθρωπος, που λόγω των προσκολλήσεών του στο παρελθόν αποδείχθηκε ανεπίδεκτος αναβαθμίσεων. Μετά τον Θεό, ήρθε και η σειρά του ανθρώπου να ξεπεραστεί. 

Η Δαρβινική θεωρία και τα συνακόλουθα φυσιοκρατικά και θετικιστικά συμπεράσματα αποκαθήλωσαν τον άνθρωπο από τον προνομιακό ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ γης και ουρανού, κατατάσσοντάς τον στην ζωική αλυσίδα. Καθόσον έννοιες όπως η ψυχή των ιδεαλιστών θεωρήθηκαν στην καλύτερη περίπτωση αμφίβολες, ο άνθρωπος αντιμετωπίστηκε ως ένας βιολογικός αλγόριθμος που απλώς λαμβάνει πληροφορίες από το περιβάλλον, τις επεξεργάζεται και παράγει μηχανικιστικά και αυτόματα συμπεριφορές για την προσαρμογή του σε αυτό. Με αυτό το γνωστικό υπόβαθρο και μια ανομολόγητη επιθυμία αυθυπέρβασης, οι άνθρωποι δημιούργησαν υπολογιστές και τεχνητή νοημοσύνη "κατ' εικόνα τους" -ή ορθότερα κατά την προαναφερθείσα αυτο-εικόνα τους. Οι οραματιστές του τεχνο-ουτοπιστικού κινήματος της μετανεωτερικότητας, που μεταχειρίζονται με χαρακτηριστική φιλοσοφική ασάφεια τους αυτοπροσδιορισμούς του μετανθρωπιστή, του διανθρωπιστή, του υπερανθρωπιστή, ακόμη και του αντιανθρωπιστή, προσβλέπουν στην αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας και στην σύζευξη των παραγώγων της με τον homo sapiens, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ανώτερο εξελικτικά είδος, ενώπιον του οποίου θα ερυθριούσε και ο Υπεράνθρωπος του Νίτσε. Γιατί όμως το επιδιώκουν αυτό; Η απάντηση στο ερώτημα δεν μπορεί να είναι επιστημονική παρά μόνο μεταφυσική. Η αλλοτινή πρόοδος της ανθρωπότητας μεταξιώθηκε σε πρόοδο για την πρόοδο, που αντιμετωπίζει την ανθρωπότητα σαν εμπόδιο. Εν τούτοις, η εκκωφαντική απουσία νοήματος και αρχών πίσω από το προοδευτικό άγχος εγκυμονεί πρωτόγνωρους κινδύνους. Όπως επισημαίνει και ο ίδιος ο συγγραφέας:

"Ο κόσμος του 21ου αιώνα είναι άδειος από αρχές αλλά γεμάτος προσδοκίες. Έχουμε τα μέσα για να απελευθερωθούμε από τους καταναγκασμούς του είδους μας αλλά στερούμαστε τους ηθικούς στόχους που θα καθοσίωναν την πραγματοποίηση ενός τέτοιου άθλου. Μπορούμε να είμαστε αποτελεσματικοί χωρίς να ξέρουμε τι γυρεύουμε. Όταν όμως δεν υπάρχουν σκοποί για να δώσουν μορφή στα μέσα, τότε αυτό που μένει είναι να καταστρέφουμε ό,τι έχουμε ως τώρα δημιουργήσει. Για να δημιουργείς κάτι χρειάζεσαι αρχές, για να καταστρέψεις χρειάζεσαι μόνο αποτελεσματικότητα. Μέχρι τώρα αυτό που έχει αναδειχθεί ως κύριο γνώρισμα του 21ου αιώνα είναι η αποτελεσματικότητα. Η πραγματική ατυχία των ανθρώπων δεν βρίσκεται στην αδυναμία τους να κάνουν τούτο τον κόσμο καλύτερο, όσο στο ότι διαθέτουν τα μέσα για να πραγματοποιήσουν την αλλαγή του κόσμου αλλά δεν ξέρουν πραγματικά τι σημαίνει να είναι ένας καλύτερος κόσμος. Το μόνο που τους απομένει είναι να καταστρέφουν τον κόσμο που ήδη υπάρχει. Αυτή είναι η τραγωδία του σύγχρονου ανθρώπου. [...]" 

Ο Αθανάσιος Γεωργιλάς στο βιβλίο του πραγματεύεται με απλό και κρυστάλλινο λόγο τα σπουδαιότερα προβλήματα φιλοσοφίας και πολιτικής θεολογίας του δυτικού πολιτισμού, καταλήγοντας σε αβίαστα συμπεράσματα. Προσωπικά, θαύμασα την ικανότητά του να λαμβάνει την προσήκουσα απόσταση από κάθε παλιά και νέα ιδεολογία ή θεωρία, εκθέτοντάς την με εντιμότητα, προτού της ασκήσει μία απολύτως οργανική και άρα πολύ δύσκολα αμφισβητήσιμη κριτική. Η στοχαστική και γνωστική εμβρίθεια του συγγραφέα επικυρώνεται μέσα από μία εντυπωσιακή αντίστιξη αναλύσεων από ποικίλα επιστημονικά πεδία, οι οποίες εστιάζουν σε φιλοσοφικές προτάσεις, συγγραφικά έργα, σημαίνοντα ιστορικά επεισόδια και επιστημονικές/ τεχνολογικές ανακαλύψεις, αναδεικνύοντας την επίδρασή τους στην ιστορία των ιδεών και εν γένει της ανθρωπότητας. Θεωρώ ότι πρόκειται για ένα πολύ σπουδαίο και επίκαιρο φιλοσοφικό πόνημα, το οποίο εν ευθέτω χρόνω θα λάβει την αναγνώριση που του αρμόζει. 


Γιάννης Σαρρής

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου