Δεν χρειάζονται πολλές συστάσεις για τον γερμανοεβραίο ιδρυτή της ψυχαναλυτικής σχολής Sigmund Freud. Ήταν ένας άνθρωπος που καλώς ή κακώς επηρέασε όσο ελάχιστοι τον 20ο αιώνα, όντας ένας ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ της ορθολογικής νεωτερικότητος και της ανορθολογικής μετανεωτερικότητος, της οποίας οι φιλοσοφούντες φορείς συνέζευξαν ψυχαναλυτικές θεωρίες με το πολιτιστικό γίγνεσθαι. Ασφαλώς, η φροϋδική θεωρία δεν έχει ακόμη αναβαθμιστεί σε κάτι παραπάνω από θεωρία, ενώ η ριζοσπαστική φυσιογνωμία και τα πλημμελώς στοιχειοθετημένα επιχειρήματά της έχουν ως αποτέλεσμα την αμφισβήτησή της από πολλούς επαγγελματίες ψυχικής υγείας (και άλλα πολλά...αρκεί να αναφέρουμε ότι, από ιατρικής σκοπιάς, ήταν χρήστης και υπερασπιστής της κοκαΐνης). Στην πράξη, δεν έχει τόση σημασία τί ακριβώς εννοούσε ο ίδιος στα γραπτά του, αλλά πώς τα ερμήνευσαν οι συνεχιστές του. Η σχέση του Φρόυντ με τον φροϋδισμό είναι ανάλογη της σχέσεως του Μαρξ με τον μαρξισμό. Στην παρούσα μελέτη θα καταπιαστούμε με την φροϋδιστική ανάγνωση του Φρόυντ και συγκεκριμένα με την θεωρία της ψυχοσεξουαλικής αναπτύξεως.
Το σπουδαιότερο επίτευγμα του Φρόυντ , που έθεσε τις βάσεις για την εξέλιξη της σύγχρονης ψυχολογίας, αφορά την πλατωνικής καταβολής διάκριση του "ψυχικού οργάνου" στο "Εγώ", δηλαδή στην συνειδητή περιοχή της προσωπικότητος και τους μηχανισμούς αμύνης της, στο "Εκείνο", δηλαδή στις ενστικτώδεις ενορμήσεις του ασυνειδήτης περιοχής, και στο "Υπερεγώ", δηλαδή στους ηθικούς φραγμούς οι οποίοι καθοδηγούν το "Εγώ" περιορίζοντας το "Εκείνο" και συνδιαμορφώνονται από τα οικογενειακώς και κοινωνικώς αποδεκτά πρότυπα συμπεριφοράς (βλ. 1η και 2η "τοπική θεωρία"). Ο Φρόυντ απεπειράθη να σωματικοποιήσει τις δανεισμένες ή κατασκευασμένες από τον ίδιο θεωρητικές έννοιες σε σχηματικές παραστάσεις νευτώνειας μηχανικής. Το σεξ βρίσκεται στο κέντρο της φροϋδικής σκέψεως. Η κινητήριος δύναμη του "ψυχικού οργάνου" παρέχεται από την ερωτική/σεξουαλική ενέργεια που ρέει μέσα του, την "λίμπιντο", χάρη στην οποία εξασφαλίζεται η διαιώνιση της ζωής. Όταν η λίμπιντο συσσωρεύεται στο ψυχικό όργανο, τότε αυτό βρίσκεται σε "ένταση", αποζητώντας να απελευθερώσει την λίμπιντο. Η απελευθέρωση της λίμπιντο προσφέρει στο ψυχικό όργανο ευχαρίστηση/ηδονή. Οι εσωτερικές συγκρούσεις μέσα στο ψυχικό όργανο, π.χ. μεταξύ Εκείνου και Υπερεγώ, σε συνδυασμό με κάποιο ψυχικό τραύμα, παρακωλύουν την φυσιολογική εκτόνωση της λίμπιντο και προκαλούν νευρώσεις. Από την γέννηση έως την ενηλικίωσή του, το άτομο φυσιολογικά ακολουθεί συγκεκριμένα στάδια συναισθηματικής και σεξουαλικής ωριμάνσεως. Η καθήλωση σε ένα τέτοιο στάδιο συνεπάγεται αποτυχία φυσιολογικής ωριμάνσεως και δημιουργία ψυχώσεων.
1) Στοματικό στάδιο
Κατά το πρώτο έτος της ζωής, η "ερωτογενής ζώνη" του παιδιού εντοπίζεται στο στόμα. Η σχέση του με το "αντικείμενο" της μητέρας είναι στοματική και εκφράζεται από τις έννοιες τρώγω-τρώγομαι. Το παιδί αντλεί ευχαρίστηση από τον θηλασμό, ενόσω ο μαστός της μητέρας εισέρχεται στην στοματική κοιλότητά του. Σε αυτό το στάδιο, κυριαρχεί η σχέση με την πάροχο της ηδονής μητέρα-αντικείμενο και αρχίζει η συγκρότηση του Εγώ με διαδικασίες (από του στόματος) ενσωματώσεων. Μέσω της "ενδοβολής", το παιδί προσπαθεί να καταπιεί, να ενσωματώσει μέσα του κάθε τι καλό και στην συνέχεια να το διασπάσει, να το χωνεύσει και να αφομοιώσει τις ιδιότητές του. Παράλληλα με την ενδοβολή, δρα και ο αντίστροφος μηχανισμός της "προβολής", δια του οποίου το παιδί αποβάλλει από μέσα του και εντοπίζει σε πράγματα ή πρόσωπα του περιβάλλοντος ιδιότητες, επιθυμίες και συναισθήματα που αγνοεί ή αρνείται στον εαυτό του. Κοινώς, "καταπίνει" τα καλά και "φτύνει" τα κακά. Έτσι γεννάται ο φαντασιωσικός διαχωρισμός μεταξύ του υποκειμένου του Εγώ και των αντικειμένων του περιβάλλοντος. Το παιδί ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό του και αντιλαμβάνεται τους άλλους μόνο λόγω της προσφοράς τους. Ο φόβος απώλειας και καταστροφής της μητέρας του δημιουργεί άγχος και επιθετικότητα και, αν συνδυάζεται με τον "πρωτογενή σαδισμό" του, επιφέρει αισθήματα ενοχής.
Στον ενήλικο βίο, υπολείμματα αυτού του σταδίου έγκεινται στην βουλιμία, την μάσηση μαστίχας, το κάπνισμα και το φιλί. Η καλή επίλυση του στοματικού εκφράζεται με το χαμόγελο, το φιλί, τον ωραίο λόγο και την υγιή σχέση με το φαγητό και το ποτό. Η κακή επίλυσή του, δηλαδή η καθήλωση σε αυτό το στάδιο, στον ενήλικα μπορεί να προκαλέσει λαιμαργία, καταχρήσεις, συμπεριφορές του τύπου "φτύνω και δαγκώνω" και μπορεί επίσης να τον κάνει να απαιτεί διάφορα είδη "τροφής" από τους γύρω του (απαιτητική και εξαρτητική συμπεριφορά), τους οποίους όμως δεν τους αναγνωρίζει ως αυτοτελή πρόσωπα, ενδιαφερόμενος μόνο για το Εγώ του (ναρκισσιστική συμπεριφορά). Τουτέστιν, δεν καταβροχθίζει μόνο φαγητά αλλά και ανθρώπους, τους οποίους αφού ικανοποιήσει τις ανάγκες του τους φτύνει. Λαϊκές εκφράσεις του τύπου "δεν σε χωνεύω", "θα σε ξεράσω", υποκρύπτουν μία τέτοια διάθεση.
2) Πρωκτικό στάδιο
Το παιδί διέρχεται το πρωκτικό στάδιο στο 2ο και το 3ο έτος της ηλικίας του, οπόταν καλείται να αναλάβει τον έλεγχο των σφιγκτήρων του, δηλαδή να μάθει να ελέγχει την ούρηση και την αφόδευσή του. Σε αυτό το στάδιο, η ερωτογενής ζώνη εντοπίζεται στον πρωκτό, καθότι η αποβολή των κοπράνων εκτονώνει την "ένταση" και προσφέρει ηδονή. Το δίπολο κατακρατήσεως-αποβολής αντανακλά στο ψυχικό όργανο την διαφορά μεταξύ "μέσα στο" και "έξω από" το Εγώ. Η πίεση που δέχεται το παιδί από το περιβάλλον του για τον έλεγχο της αποβολής, δηλαδή την καθυστέρηση της ανακουφίσεως/ηδονής ή αντιστρόφως την έξωθεν επιβολή της, μπορεί να δημιουργήσει μέσα του μία σύγκρουση ανάμεσα στο Εγώ του και την κοινωνία. Έχει για πρώτη φορά την δύναμη να ενδώσει ή να αντισταθεί στα έξωθεν θελήματα, μαθαίνοντας έτσι το "ναι" και το "όχι". Το παιδί μπορεί να αντιδράσει είτε αποβάλλοντας τα κόπρανα κατά βούληση είτε κατακρατώντας τα, επειδή τα θεωρεί ως κάτι σημαντικό που δεν πρέπει να απολέσει. Από την δεύτερη περίπτωση μπορούν να προκύψουν αισθήματα φιλαργυρίας. Ωστόσο, το παιδί μπορεί να συνδέει την αποβολή κοπράνων με την ευχαρίστηση των άλλων και δη της μητέρας του, θεωρώντας τα ως δωρεά προς αυτήν. Η παροχή αυτού του δώρου ενδέχεται να του εγείρει αισθήματα δυνάμεως και ελέγχου. Επιπλέον, η ορμή των αποβαλλόμενων ούρων έχει την δύναμη να "διαβρώσει", να καταστρέψει συμβολικά ανεπιθύμητα πράγματα. Συγχρόνως, αναπτύσσονται οι συμβολικές λειτουργίες του λόγου. Το παιδί αρχίζει να ταυτίζει τις λέξεις με τα υπ' αυτών σημαινόμενα πράγματα. Το δίπολο συγκρατήσεως ή εκστομίσεως μίας λέξεως ταυτίζεται με το δίπολο φυλάξεως ή απώλειας του αντιστοίχου πράγματος.
Η καλή επίλυση του πρωκτικού συνεπάγεται οργανωτικότητα, μεθοδικότητα και αυτονομία. Η καθήλωση σε αυτό το στάδιο γενικά έχει ως αποτελέσματα εμμονές με την τάξη και την καθαριότητα, περισφιγμένο συναίσθημα, φιλαργυρία αλλά και ισχυρογνωμοσύνη. Η κακή επίλυσή του, ειδικότερα, επιφέρει ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές και διάθεση καταστροφής. Λαϊκές εκφράσεις του τύπου "φύγε από 'δω μη σε χέσω", "θα σε χέσω", υποκρύπτουν μία τέτοια διάθεση.
3) Φαλλικό στάδιο
Το φαλλικό στάδιο αναφέρεται σε παιδιά ηλικίας 3-7 ετών και αποτελεί αναμφίβολα το πιο αλλόκοτο και αμφιλεγόμενο σημείο της φροϋδικής θεωρίας. Η ερωτογενής ζώνη εγκαθίσταται στο πέος των αρρένων ή στο "μικρό πέος" (κλειτορίδα) των θηλέων. Η "αυνανιστική λειτουργία" της περιόδου είναι ουρηθρική, συνδέεται με την ευχαρίστηση της αποβολής ή της κατακρατήσεως των ούρων. Η διαδικασία της ουρήσεως μπορεί να συνδέεται με φαντασιώσεις παντοδυναμίας, ενόσω τα ορμητικά ούρα αποτελούν ένα όπλο διαβρώσεως αντικειμένων. Σε αυτήν την φάση, τα παιδιά συνειδητοποιούν την φυλετική διαφορά τους, η οποία έγκειται στην ύπαρξη ή την ανυπαρξία πέους. Τα διάφορα αντικείμενα παρομοιάζονται συμβολικά με φαλλό, του οποίου η ιδέα κατοχής αποκτά ναρκισσιστική σημασία για το Εγώ του παιδιού. Ακολουθεί η συναισθηματική προσκόλληση στον γονέα του αντιθέτου φύλου.
Δια του οιδιποδείου συμπλέγματος, το μεν αγόρι "έλκεται ερωτικά" από την όμορφη και γοητευτική μητέρα του. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, το αγόρι -ως άλλος Οιδίπους- φαντασιώνεται να φονεύει τον πατέρα του και να νυμφεύεται την μητέρα του. Βλέπει τον πατέρα του ως ερωτικό αντίζηλο, αναπτύσσει απέναντί του αισθήματα ενοχής και φοβάται μήπως το ευνουχίσει για εκδίκηση, κι έτσι χάσει το πέος του.
Το δε κορίτσι ζηλεύει το πέος των αγοριών και το επιθυμεί. Δια του συμπλέγματος της Ηλέκτρας, φθονεί την μητέρα της θεωρούσα την υπεύθυνη για την αποστέρηση του πέους ("φθόνος του πέους") και προσκολλάται συναισθηματικά στον πατέρα. Το κορίτσι πιστεύει ασυνείδητα ότι, εάν αποκτήσει ένα παιδί από τον πατέρα της, θα ανακτήσει το χαμένο πέος της. Εάν το κορίτσι υποστεί την εχθρότητα της μητέρας του, θα του δημιουργηθεί η φοβία αδυναμίας προς τεκνοποίηση, η οποία μπορεί να μετατεθεί σε άλλους χώρους της ζωής (φόβος αποτυχία σε κοινωνικά, ακαδημαϊκά θέματα κ.τ.λ.). Αξίζει να σημειωθεί ότι η ιδέα του "φθόνου του πέους" δέχθηκε κριτική ως πολιτιστικά ανδροκεντρική από μετέπειτα φεμινιστές ψυχαναλυτές, οι οποίοι απεπειράθησαν να καταδείξουν τον ψυχοδυναμικό ρόλο των θηλυκών γεννητικών οργάνων.
Τα συμπλέγματα αυτά λύονται όταν το παιδί, προκειμένου να κερδίζει τον γονέα του αντιθέτου φύλου, ταυτίζεται φαντασιωσικά με τον γονέα του ιδίου φύλου και συνειδητοποιεί την απαγόρευση της αιμομιξίας. Έτσι αποκτά την ταυτότητα και την έκφραση του φύλου του. Στο ξεπέρασμα των συμπλεγμάτων συμβάλλει και η "πρωταρχική σκηνή", δηλαδή η εικόνα συνουσίας των γονέων του, την οποία το παιδί -ακόμη κι αν δεν την έχει δει- την βιώνει στην φαντασία του. Αυτή η σκηνή εκλαμβάνεται ως βία εκ μέρους του πατέρα και το παιδί νιώθει δυσφορία για τον αποκλεισμό του, αλλά μέσω αυτής δύναται να ταυτισθεί διαδοχικά με τους γονείς του. Η τραυματική βίωσή της δύναται να προκαλέσει αργότερα σεξουαλική αναστολή στο παιδί. Εν τέλει, το παιδί αποδεσμεύεται από την δυαδική σχέση με την μητέρα του και οδηγείται στην τριγωνική σχέση με αμφοτέρους τους γονείς του. Επιπλέον, μαθαίνει να διαχειρίζεται αντιφατικά συναισθήματα αγάπης και μίσους, τα οποία απευθύνει σε ποικίλη αναλογία προς στους δύο γονείς του.
Η καθήλωση στο φαλλικό στάδιο, στους μεν άνδρες συντηρεί τον φόβο ευνουχισμού ο οποίος ως αντίδραση διεγείρει μία τάση επιβεβαιώσεως του ανδρισμού μέσω επιδειξιμανίας και φαλλοκρατικής-σεξιστικής συμπεριφοράς. Στις γυναίκες προκαλεί υστερική συμπεριφορά. Σε αμφότερα τα φύλα, αυτή η καθήλωση συνεπάγεται δυσκολίες στην σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων εγγύτητος και οικειότητος.
4) Στάδιο λανθάνουσας σεξουαλικότητος
Κατά την περίοδο 7-11 ετών, η σεξουαλική ένταση του ψυχικού οργάνου κοπάζει. Το παιδί απωθεί την σεξουαλικότητά του. Μία συνακόλουθη αμνησία καταβροχθίζει τα δραματικά γεγονότα που βίωσε στα πρώτα χρόνια του και διαγράφει από την σχέση του με τα αντικείμενα το σεξουαλικό της υπόβαθρο.
Με αυτόν τον διαλεκτικό ελιγμό, ο Φρόυντ "βούλωσε" όλες τις τρύπες της θεωρίας του, οι οποίες πλαισιώνουν τις ολίγες δόσεις λογικής που περιέχει. Πολλοί θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν αυτήν την θεωρία, διερωτώμενοι πώς άντλησε αυτά τα συμπεράσματα. Μοίρασε ερωτηματολόγια σε παιδιά; Τα θυμόταν ο ίδιος; Η απάντησή του είναι αφοπλιστική: δεν μπορεί να τα επιβεβαιώσει λογικά κανείς, διότι...σίγουρα τα ξέχασε! Απομένει, όμως, να απαντηθεί το ερώτημα πώς τα ψυχανεμίσθηκε ο ίδιος ο Φρόϋντ...
Εν πάση περιπτώσει, στο στάδιο της λανθάνουσας σεξουαλικότητος, το παιδί σφυρηλατεί όλες εκείνες τις γνωστικές και επικοινωνιακές δεξιότητες του Εγώ που θα το καταστήσουν λειτουργικό μέλος της κοινωνίας. Παράλληλα με την αρχόμενη κοινωνικοποίησή του, αναπτύσσεται το Υπερεγώ του. Αρχίζει να νιώθει νέα συναισθήματα όπως η ντροπή και η αηδία και αναζητά ηθικές αρχές, βάσει των οποίων θα οικοδομήσει τους κοινωνικούς δεσμούς του. Το στάδιο αυτό μπορεί να διαταραχθεί είτε από την παράκαιρη ανάδυση των ενορμήσεων (που οδηγεί σε δυσκολίες κοινωνικής-σχολικής προσαρμογής) είτε από την μαζική και ολοκληρωτική απώθησή τους, η οποία απομειώνει την ψυχική ενέργεια του ατόμου.
5) Γεννητικό στάδιο (εφηβεία)
Μετά τα 11, χάριν της βιολογικής εκρήξεως της ήβης, το Εγώ κατακλύζεται από ενορμήσεις του Εκείνου και η σεξουαλικότητα του ατόμου αναζωπυρώνεται. Ο έφηβος αφενός εγκαταλείπει τους γονείς, τα "γονεϊκά αντικείμενα", στην πορεία του προς την ενηλικίωση και, αφετέρου, καλείται να ενσωματώσει τις ιδιότητές τους. Η παρεκκλίνουσα εφηβική συμπεριφορά (αντιδραστικότητα έναντι γονέων και δασκάλων, δυσκολίες σχολικής προσαρμογής, αυτοερωτισμός ή, αντίθετα, ασκητισμός) συνιστά μία εκδραμάτιση της εντάσεως που συσσωρεύεται στο ψυχικό όργανο από τις εσωτερικές του συγκρούσεις, τις οποίες αρνείται να συνειδητοποιήσει διανοητικά.
Ενηλικίωση
Μετά τα 18, ο φυσιολογικός ενήλικας διαθέτει αυτοτελή προσωπική ταυτότητα και ίδιο τρόπο συμπεριφοράς, έχοντας απογαλακτισθεί από την οικογένειά του. Έχει υποτάξει ορισμένες ενορμήσεις του (στοματικές, πρωκτικές) στην πρωτοκαθεδρία της γεννητικής ερωτογενούς ζώνης και, αποζητώντας μία ώριμη σχέση με άτομο του άλλου φύλου, προσανατολίζεται στην θέσμιση δικής του οικογένειας. Ωστόσο, οι ανεπίλυτες ψυχικές συγκρούσεις των πέντε προαναφερθέντων σταδίων έχουν αφήσει αποτυπώματα στην ενήλικη ζωή του, τα οποία εκφράζονται βέλτιστα στα όνειρα, την -κατά Φρόυντ- "βασιλική οδό" προς το ασυνείδητο. Τέτοια αποτυπώματα έχουν την τάση να επανεμφανίζονται στην επιφάνεια του Εγώ, όποτε το άτομο βιώνει μία έντονη συναισθηματική φόρτιση καθοριστική για την ζωή του (γάμος, τεκνοποιία, πένθος, βαριά ασθένεια κ.τ.λ.).
Ιωάννης Σαρρής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου