Φιλαλήθεια: Εισαγωγή στις Θεωρίες Προσωπικότητας: Freud, Jung, Skinner, Rogers

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (American Psychological Association, 2022), η Προσωπικότητα (Personality) εκφράζει τις ατομικές διαφορές των χαρακτηριστικών προτύπων σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς. Η διερεύνηση της δομής και της ανάπτυξης της Προσωπικότητας έχει απασχολήσει την Ψυχολογία από τα πρώτα στάδια της παγίωσής της ως επιστήμης τον 19ο αιώνα. Μέχρι τότε στους δυτικούς ακαδημαϊκούς κύκλους ήταν διαδεδομένη η καρτεσιανή θεώρηση για το σκεπτόμενο υποκείμενο (res cogitans), το οποίο όχι μόνον ελέγχει με ελεύθερη βούληση τη συνειδητή σκέψη του αλλά και καθορίζεται ως ύπαρξη από αυτήν (Segev, 2019).

Ωστόσο, πρώτος ο Sigmund Freud (1856-1939) αμφισβήτησε την παντοδυναμία του ορθολογισμού στη συγκρότηση της προσωπικότητας, εξαίροντας τη δύναμη της ασυνείδητης πλευράς της. Σύμφωνα με τις Τοπικές Θεωρίες του, ο νους δομείται από το συνειδητό, το ασυνείδητο και μία ενδιάμεση περιοχή, το προσυνειδητό. Το Εγώ (Ego) αποτελεί την περιοχή συνειδητότητας και επίγνωσης, ενώ από το ασυνείδητο πηγάζει το Εκείνο (Id), που εκδηλώνεται στα όνειρα και εκφράζει επιθυμίες, συναισθήματα και ένστικτα ζωής και θανάτου. Το Υπερεγώ (Superego) εκφράζει ενδοβεβλημένους κοινωνικούς κανόνες, περιορίζοντας τις παρορμήσεις του Εκείνου (Ewen, 2014). Ασυνείδητοι είναι και οι μηχανισμοί άμυνας του Εγώ. Πρωταρχικής διαδικασίας είναι μία σκέψη βασισμένη σε ενορμήσεις για μείωση της έντασης και αύξηση της ευχαρίστησης του ψυχικού οργάνου του Εγώ. Η προσωπικότητα διέρχεται συγκεκριμένα στάδια ανάπτυξης, το Στοματικό, το Πρωκτικό, το Φαλλικό, της Λανθάνουσας Σεξουαλικότητας, της Εφηβείας και της Ενηλικίωσης. Σε καθένα η ψυχική ενέργεια (λίμπιντο) προσανατολίζεται στην ευχαρίστηση συγκεκριμένης ερωτογενούς ζώνης (Sigelman et al., 2018).

Ο Carl-Gustav Jung (1875-1961) υπήρξε ψυχαναλυτής και μαθητής του Freud, αλλά τελικά ανέπτυξε τη δική του θεωρία προσωπικότητας. Διέκρινε τις προσωπικότητες σε Εσωστρεφείς (Introverts), όταν το άτομο αντλεί ικανοποίηση από τον «εσωτερικό κόσμο» του μένοντας μόνο, και σε Εξωστρεφείς (Extroverts), όταν αντλεί ικανοποίηση από τον «εξωτερικό κόσμο» αλληλεπιδρώντας κοινωνικά με άλλους (Jung, 1923). Επιπλέον, αναγνώρισε τις ψυχολογικές λειτουργίες της Σκέψης (Thinking), του Συναισθήματος (Feeling), της Διαίσθησης (Intuition) και της Αίσθησης (Sensation), οι οποίες πραγματώνονται είτε με εσωστρεφή είτε με εξωστρεφή τρόπο και διαφέρουν ως προς τη διαβάθμιση της ισχύος τους από άτομο σε άτομο (Williams, 2018).

Σε κάθε περίπτωση, η Ψυχαναλυτική θεωρία είχε εξαρχής ντετερμινιστικό χαρακτήρα, παραβλέποντας την επίδραση του περιβάλλοντος στην προσωπικότητα. Ωστόσο, ο Burrhus Frederic Skinner (1904-1990) ταύτισε την προσωπικότητα με τη συμπεριφορά του ατόμου, η οποία καθορίζεται από τη σχέση του με τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα (Elif, 2019). Σύμφωνα με τη θεωρία της Συντελεστικής Εξαρτημένης Μάθησης, οι συμπεριφορές τείνουν να επαναλαμβάνονται ύστερα από ενίσχυση και να εξασθενούν χωρίς αυτήν, ενώ μέσω τιμωρίας τείνουν να διακοπούν αμεσότερα. Θετική ενίσχυση ή τιμωρία γίνεται με πρόκληση ευχάριστου ή δυσάρεστου αντίστοιχα ερεθίσματος. Αρνητική ενίσχυση ή τιμωρία γίνεται με άρση ευχάριστου ή δυσάρεστου αντίστοιχα (Skinner, 1985).

Σε αντιδιαστολή προς τον ντετερμινισμό και τον συμπεριφορισμό, ο Carl Rogers (1902-1987) καθιέρωσε την Ανθρωπιστική θεωρία της προσωπικότητας. O άνθρωπος εσωκλείει ένα δυναμικό σύνολο εμπειριών, το φαινομενολογικό πεδίο (phenomenal field), βάσει των οποίων προσλαμβάνει και αξιολογεί την πραγματικότητα (Rogers, 1963). Στο κέντρο του πεδίου βρίσκεται ο Εαυτός (Self), ο οποίος συγκροτείται από ένα σύνολο οργανωμένων και σταθερών αξιών, αντιλήψεων και σκοπών που καθορίζουν συνειδητά την πορεία του ατόμου στη ζωή. Οι εμπειρίες που προσλαμβάνονται από το περιβάλλον συντελούν στην ενεργοποίηση των ικανοτήτων του ατόμου για βελτίωση της ζωής και τελικά στην Αυτοπραγμάτωση (Self-actualization), που επιφέρει ψυχική ευεξία και γαλήνη μέσα από τη διαδικασία ταύτισης της αυτο-εικόνας (self-image) με τον ιδεατό εαυτό (ideal self) (Zastrow, 2019).

Στην σύγχρονη ψυχολογία, πολλά ψυχομετρικά εργαλεία αξιολόγησης της προσωπικότητας βασίζονται στo μοντέλο προσωπικότητας των πέντε παραγόντων (five-factor model of personality) των John και Srivastava (1999), οι οποίοι άντλησαν στοιχεία από προηγούμενες θεωρίες. Οι παράγοντες του μοντέλου είναι η Ευσυνειδησία (Conscientiousness), η Εξωστρέφεια (Extroversion), η Συνεργατικότητα (Agreeableness), η Διαθεσιμότητα στην Εμπειρία (Openness to Experience) και ο Νευρωτισμός (Neuroticism). Η Ευσυνειδησία εκφράζει την τάση ελέγχου των παρορμήσεων και εκδήλωσης κοινωνικά αποδεκτών συμπεριφορών που διευκολύνουν την εκπλήρωση συγκεκριμένων στόχων. Η Εξωστρέφεια αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να αισθάνεται άνεση κατά την κοινωνική αλληλεπίδραση με άλλους και στην επιδίωξή της (Davidson, 2022). Η Συνεργατικότητα αναφέρεται στον προσανατολισμό του ατόμου στη σύναψη φιλικών σχέσεων με άτομα του περιβάλλοντος (Robinson et al., 2013). Η Διαθεσιμότητα στην Εμπειρία αναφέρεται στην προθυμία του ατόμου να βιώνει νέες εμπειρίες και στην τάση να σκέπτεται εκτός τυπικών πλαισίων. Τέλος, ο Νευρωτισμός συνδέεται με συναισθηματική αστάθεια, καθώς τα υψηλά επίπεδά του συνεπάγονται άγχος, ανησυχία, θλίψη και μειωμένη αυτοεκτίμηση (Nevid, 2016).

Συνεχίζεται...

Βιβλιογραφία

American Psychological Association. (2022). Personality. APA Online Dictionary of Psychology. http://www.apa.org/topics/personality

Davidson, V. J. (2022). Transforming Communication: Progressing from Cross-Cultural to Intercultural Communication of Christ (1st ed., pp. 99–100). Zondervan Academic.

Elif, B. (2019). Handbook of Research on Positive Organizational Behavior for Improved Workplace Performance (1st ed., pp. 294–296). IGI Global.

Ewen, R. B. (2014). An Introduction to Theories of Personality (7th ed., pp. 16–20). Psychology Press.

Robinson, M. D., ‎Watkins, E. R., ‎& Harmon-Jones, E. (2013). Handbook of Cognition and Emotion (1st ed., pp. 348). Guilford Press.

Rogers, C. R. (1963). Toward a Science of the Person. Journal of Humanistic Psychology, 3(2), 72–92. https://doi.org/10.1177/002216786300300208

John, O. P., & Srivastava, S. (1999). The Big-Five trait taxonomy: History, measurement, and theoretical perspectives. In L. A. Pervin & O. P. John (Eds.), Handbook of Personality: Theory and Research (1st ed., pp. 102–138). Guilford Press.

Jung, C.G. (1923). Psychological types (1st ed.). Harcourt Brace.

Nevid, J. S. (2016). Essentials of Psychology: Concepts and Applications (4th ed., pp. 423). Cengage Learning.

Sigelman, C. K., ‎De George, L.,‎ Cunial, K., & Ride, E. A. (2018). Life Span Human Development (3rd ed., pp. 56–60). Cengage.

Skinner, B. F. (1985). Cognitive science and behaviourism. British Journal of Psychology, 76, 291–301. https://doi.org/10.1111/j.2044-8295.1985.tb01953.x

Williams, R. (2018). C. G. Jung: The Basics (1st ed., pp. 128–147). Routledge.

Zastrow, C., Kirst-Ashman, K. K., & Hessenauer, S. L. (2019). Empowerment Series: Understanding Human Behavior and the Social Environment (2nd ed., pp. 102–104). Cengage Learning.