Ο Wilhelm Wundt και οι απαρχές της ψυχολογικής επιστήμης

Wilhelm Maximilian Wundt (1832-1920)

Το ενδιαφέρον για την φύση και τις λειτουργίες της αντίληψης, της νόησης, των συναισθημάτων και κάθε τινός σχετιζομένου με την μυστηριώδη έννοια της «ψυχής» δεν είναι πρόσφατο. Είναι σύμφυτο με την πολιτισμική ανέλιξη του ανθρώπου και την πηγαία ανάγκη του για αυτογνωσία και ετερογνωσία. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, το γεγονός ότι κάθε εποχή και πολιτισμός έχει γεννήσει παραδόσεις, στοχασμούς και μύθους που σήμερα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ψυχολογικοί. Άλλωστε, τα έργα πρωτοπόρων της ψυχανάλυσης, όπως του Sigmund Freud και του Carl Jung, βρίθουν μυθολογικών συμβολισμών και επιρροών. Από αρχαιοτάτων χρόνων, οι διερωτήσεις αναφορικά με τον ανθρώπινο ψυχισμό εκπορεύονταν από τον χώρο της φιλοσοφίας. Ωστόσο, από τον 18ο αιώνα κι έπειτα, ο νεωτερικός ορθολογισμός του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ανέδειξε την επιστημονική μέθοδο ως τον μοναδικό τρόπο απόκτησης συστηματικά επαληθευόμενων γνώσεων για τον φυσικό κόσμο. Η επιστημονική μέθοδος βασιζόταν στις αρχές του Θετικισμού και έτσι περιελάμβανε την διατύπωση επιστημονικών υποθέσεων ερειδόμενων στον ορθό λόγο και τον έλεγχο αυτών μέσω πειραμάτων και εμπειρικής παρατήρησης. Οι άνθρωποι ζουν εντός του φυσικού κόσμου, αλλά μπορούν να μελετηθούν με θετικιστικά εργαλεία όπως το περιβάλλον τους; Η βιολογία έδωσε μία καταφατική απάντηση, η οποία ίσχυε τουλάχιστον για το άμεσα παρατηρήσιμο σώμα τους. Τί γίνεται όμως με την «αόρατη» ψυχή τους; Τον 19ο αιώνα κάποιοι επιστήμονες, με προεξάρχοντα τον Γερμανό Wilhelm Wundt (1832-1920), υποστήριξαν ότι με την ίδια επιστημονική μέθοδο μπορούν να διερευνηθούν και οι πνευματικές λειτουργίες των ανθρώπων, εφόσον ακόμη και ό,τι δεν εποπτεύεται άμεσα από τις αισθήσεις αφήνει εποπτεύσιμα τα αποτελέσματά του και δύναται να οριστεί από τον λόγο.

Ο Wilhelm Wundt, έχοντας σπουδάσει ιατρική και νευροφυσιολογία, ήταν εξοικειωμένος με την μελέτη του ανθρώπου. Σε αυτόν πιστώνεται η καθιέρωση της πειραματικής μεθόδου της Ενδοσκόπησης (Selbstbeobachtung). Το 1879 ο Wundt ίδρυσε στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας το πρώτο εργαστήριο πειραματικής ψυχολογίας. Εκεί διεξήγαγε σε ελεγχόμενες συνθήκες πειράματα σχετικά με την προσοχή, με την οπτική και την βραχυπρόθεσμη μνήμη, με αλλαγές στην συνείδηση, με ερμηνευτικές διαδικασίες, με συναισθήματα, με την βούληση και τα κίνητρα συμπεριφοράς. Σύμφωνα με τον Wundt, ο άνθρωπος μπορεί να οριστεί ως ένα σκεπτόμενο υποκείμενο με κίνητρα. Για την ποιοτική αξιολόγηση των ανθρώπινων συναισθημάτων, ο Wundt επινόησε τρεις άξονες, τον άξονα ευχαρίστησης-δυσαρέσκειας, τον άξονα έντασης-χαλαρότητας και τον άξονα ενθουσιασμού-κατατονικότητας. Κεντρικό ρόλο στην ψυχολογική θεώρησή του κατείχε η έννοια της Συναίσθησης (Apperzeption), ως διαδικασίας που μεταβιβάζει τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα από τις αισθήσεις στην συνείδηση. Επιπλέον, συσχέτισε -εύστοχα- επιτελικές γνωστικές διεργασίες με τον μετωπιαίο λοβό, καθώς και εκτελεστικές γνωστικές και συναισθηματικές λειτουργίες με τον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου. Ως φυσιολόγος, ο Wundt ουδέποτε παραγνώρισε τις πιθανές συμβολές των νεύρων στην ψυχολογική κατάσταση. Επηρεαζόμενος από τον Leibniz, θεωρούσε ότι υφίσταται ένα είδος παραλληλίας μεταξύ ψυχικών και φυσικών φαινομένων και, παρότι μεταξύ τους είναι ασύγκριτα και μη αλληλομετατρέψιμα, συνδέονται στον βαθμό όπου οι νοητικές διεργασίες ακολουθούν μεταβολές στην σωματική δραστηριότητα και αντιστρόφως.

Ο Wilhelm Wundt, παρότι αποστασιοποιήθηκε από το μεταφυσικό υπόβαθρο του όρου «ψυχή», ήταν ο πρώτος επιστήμονας που αυτοπροσδιορίστηκε ως ψυχολόγος (Psychologe), επιδίωξε και πέτυχε την αυτονόμηση της ψυχολογίας από την φιλοσοφία και την βιολογία, όμως, όντας και εξέχουσα προσωπικότητα του Θετικιστικού Κύκλου της Λειψίας, προέκρινε την σύγκλιση διαφορετικών επιστημονικών πεδίων στην έρευνα. Στην εποχή μας, ο Wundt θεωρείται από την επιστημονική κοινότητα ως ένας από τους ιδρυτές της νεωτερικής επιστήμης της Ψυχολογίας, θεμελιωτής της Πειραματικής Ψυχολογίας και πρόδρομος της Πολιτισμικής Ψυχολογίας και του Ψυχολογικού Δομισμού. Στο πέρας των δεκαετιών, το έργο και οι απόψεις του δέχθηκαν αρκετές κριτικές, βάσιμες και μη. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η κληρονομιά του Wilhelm Wundt έχει αφήσει ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα στην ιστορία των επιστημών.   

 

Βιβλιογραφία

Βοσνιάδου, Σ., Νασιάκου, Μ., Χαντζή, Α. κ.α. (2021). Εισαγωγή στην Ψυχολογία (Επίτομο). Αθήνα: Gutenberg.
Brennan, J. F. (2009). Ψυχολογία. Ιστορία & Συστήματα (μτφρ. Παπάζογλου, Κ). Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.
Mandler, G. (2011). A History of Modern Experimental Psychology. Massachusetts: MIT Press.
Rieber, R. W., Robinson, D. K. (2012). Wilhelm Wundt in History: The Making of a Scientific Psychology. New York: Springer Science.

Του Γιάννη Σαρρή, από το 49ο τεύχος του Mensa Magazine (Μάιος 2022).