Οι μεταδομιστικές αναγνώσεις του Φρειδερίκου Νίτσε

Ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε θεωρεῖται πολέμιος καὶ ἐμπνευστὴς διαφόρων ἰδεολογιῶν, ἀτομικῶν καὶ μαζικῶν. Τὸ παρὸν κεφάλαιο, ποὺ ἀποτελεῖ προδημοσίευση ἀπὸ τὸ βιβλίο «Στὴν Αὐγὴ τῶν Εἰδώλων» (Ἐκδόσεις Ἔξοδος, 2025), ἑστιάζει στὴν ἐπιρροὴ ποὺ ἄσκησε τὸ ἔργο του στοὺς μεταδομιστὲς καὶ τοὺς πρώτους μεταμοντέρνους. Στὸν χῶρο τῶν ἰδεῶν, ἡ δεκαετία τοῦ 1960 ἀποκλήθηκε «νιτσεϊκὴ ἀναγέννηση», καθὼς ἐπιφανεῖς διανοητὲς τῆς μεταδομιστικῆς–μεταμαρξιστικῆς ἀριστερᾶς στὴν Γαλλία προσπάθησαν νὰ ἐπανερμηνεύσουν τὸν Νίτσε μὲ κριτήρια ὑπαρξιστικά, σχετικιστικὰ καὶ πολιτικῶς ἀναρχίζοντα. Χάρη σ’ αὐτὴν τὴν οἰκειοποίηση, τὸ «ναζιστικὸ» στίγμα τοῦ Νίτσε προοδευτικὰ ἐξασθένισε κι ὁ ἴδιος κατέστη ἐκ νέου προσβάσιμος στὸ εὐρὺ κοινὸ καὶ ἰδιαίτερα στοὺς ῥιζοσπάστες τῆς μετανεωτερικότητας.

Η αναμέτρηση του Νίτσε με τους αρχαίους Έλληνες

Προδημοσίευση ἀπὸ τὸ βιβλίο "Στὴν Αὐγὴ τῶν Εἰδώλων: Ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε ὡς προφήτης τοῦ μηδενός" τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ (Ἐκδόσεις Ἔξοδος, 2025).

Α. Διόνυσος ἐναντίον Ἀπόλλωνος

Στὸ παρθενικό του βιβλίο, μὲ τίτλο «Ἡ γέννηση τῆς τραγωδίας μέσα ἀπὸ τὸ πνεῦμα τῆς μουσικῆς» (Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, 1872), ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε ἀνέπτυξε τὴν θεωρία του σχετικὰ μὲ τὸ πῶς οἱ δελφικοὶ θεοὶ Ἀπόλλων καὶ Διόνυσος, ὡς δύο ἀντικρουόμενα πλὴν ὅμως ἀλληλεξαρτώμενα ἀρχέτυπα, ὡς σύμβολα τοῦ ὀνείρου καὶ τῆς μέθης ἀντιστοίχως, σήμαναν δύο στάσεις ζωῆς ποὺ ἐπηρέασαν ἀνταγωνιστικὰ κι ἐν τέλει συμπληρωματικὰ τὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη τῆς τραγωδίας καὶ γενικότερα τῆς ἀρχαιοελληνικῆς τέχνης[i]. Καθ’ ὅλη τὴν ἔκταση τοῦ ἔργου ἡ ξεδιπλούμενη σκέψη του συνδιαλέγεται ἄμεσα μὲ τὴν ὑπερ-ὀρθολογικὴ βουλησιοκεντρικὴ φιλοσοφία τοῦ Ἄρτουρ Σοπενχάουερ καὶ μὲ τὴν ῥομαντικὴ μουσικὴ τοῦ Ῥίχαρντ Βάγκνερ, στοῦ ὁποίου τὶς ἐμπνεύσεις ὁ νεαρὸς Νίτσε διέβλεπε τὴν δυνατότητα ἀναγεννήσεως τῆς τραγωδίας.

Η «Τέταρτη Πολιτική Θεωρία» και η εναντίωσή της στις οικουμενικές αξίες

Στὸν 21ο αἰῶνα, ὁ Ἀλέξανδρος Ντούγκιν, ἀνήκοντας σὲ μία ἰσχνὴ μειονότητα στοχαστῶν ἀνὰ τὴν ὑφήλιο, ἐπιμένει νὰ ἀρθρώνει πρωτότυπο θεωρητικὸ λόγο. Ἡ "Τέταρτη Πολιτικὴ Θεωρία" συγκροτεῖ μία ἰδεολογία ποὺ ὁ ἴδιος συνέθεσε ὡς ἀπάντηση στὴν φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, συνδυάζοντας κριτικῶς στοιχεῖα ἀπὸ τὶς τρεῖς ἰδεολογίες τῆς νεωτερικότητας (φιλελευθερισμό, κομμουνισμό, φασισμὸ) καὶ συνάμα ὑπερβαίνοντάς τες. Προασπίζοντας, ὡστόσο, ἐνάντια στὶς "οἰκουμενικὲς ἀξίες" τοῦ φιλελευθερισμοῦ, τὸ δικαίωμα κάθε πολιτισμοῦ στὴν διατήρηση τῆς παραδοσιακῆς του ἰδιοσυστασίας, φλερτάρει μὲ τὴν ἀξιολογικὴ οὐδετερότητα ἂν ὄχι καὶ μὲ μία μορφὴ ὀντολογικοῦ σχετικισμοῦ. Σὲ κάθε περίπτωση, ἡ σκόπιμη ἀνάμειξη γεωπολιτικῆς καὶ μεταφυσικῆς στὸν λόγο του ἐνέχει τὸν κίνδυνο παραλείψεων καὶ ἀντιφάσεων.

Η κατάρρευση του πολιτισμού

"Οι σπουδαίοι πολιτισμοί δεν δολοφονούνται. Θέτουν τέρμα στη ζωή τους με τα ίδια τους τα χέρια."

-Άρνολντ Τόινμπι, A Study of History (1934)

Thomas Cole, The Course of Empire Desolation (1836)

    Τον Οκτώβριο του 2024 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νησίδες το νέο βιβλίο του Αθανασίου Γεωργιλά με τίτλο "Η κατάρρευση του πολιτισμού: Η παρακμή και η πτώση των ανακτορικών κοινωνιών στο Αιγαίο της εποχής του Χαλκού". Πρόκειται για ένα τολμηρό και πρωτότυπο πόνημα που έρχεται να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά της σχολαστικού τύπου αρχαιολογίας στην Ελλάδα, ακολουθώντας τον κοινωνιολογικό - ανθρωπολογικό προσανατολισμό των αρχαιολόγων στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Όπως υποδηλώνει εύγλωττα ο τίτλος, το πόνημα πραγματεύεται τις συνθήκες που οδήγησαν στην κατάρρευση των ελλαδικών πολιτισμών της εποχής του Χαλκού, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στον Μυκηναϊκό.  Αναλύοντας και συγκρίνοντας τα νεώτερα συμπεράσματα της Αρχαιολογίας, της Ανθρωπολογίας, της Γλωσσολογίας, της Ιστορικοσυγκριτικής μυθολογίας, της Αρχαιογενετικής, της Παλαιοβοτανικής, της Παλαιοκλιματολογίας και άλλων επιστημονικών πεδίων, οι προβληματισμοί του συγγραφέα αφορμώνται από την ιστορία και απολήγουν σε επίκαιρες ανθρωπολογικές υποθέσεις και διαπιστώσεις. 

    Στην επιστημολογική θεμελίωση του βιβλίου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει  η θεωρία του ανθρωπολόγου Joseph A. Tainter περί κατάρρευσης των σύνθετων κοινωνιών (The Collapse of complex societies, 1988). Σύμφωνα με τον Tainter, οι επιλογές που οδηγούν έναν πολιτισμό στην άνθησή του ευθύνονται εν τέλει και για την αποδρομή του. Αρχικά, καθώς η αναπτυσσόμενη κοινωνία γίνεται ολοένα και πιο σύνθετη, οι κοινωνικοί ρόλοι που μπορεί να έχει ένα μέλος της αυξάνονται εκθετικά. Το πολιτισμικό σύστημα περιπλέκεται και για την συντήρηση των αυξανόμενων λειτουργιών του απαιτείται εντατικοποίηση της ενεργειακής επένδυσης, της δαπάνης φυσικών και ανθρώπινων πόρων. Πέραν ενός σημείου, όμως, οι διαθέσιμοι πόροι και τα μέσα αξιοποίησής τους δεν μπορούν να υποστηρίξουν αυτήν την εντατικοποίηση, με αποτέλεσμα οι καταβαλλόμενες προσπάθειες να γίνονται δυσανάλογα επίπονες σε σχέση με το αποκομιζόμενο όφελος. Κατά συνέπεια, το κόστος διαβίωσης αυξάνεται και το οικοσύστημα υποβαθμίζεται από την υπερεκμετάλλευση σε συνδυασμό με ενδεχόμενες περιβαλλοντικές μεταβολές. Σε αντίθεση με την έννοια της παρακμής που έχει ηθικό και αξιολογικό υπόβαθρο, η συστημική κατάρρευση μπορεί να υπολογιστεί και να εκφραστεί με τεχνικούς όρους, καθώς αποτελεί μία αντίστροφη της ανάπτυξης διαδικασία που, αρχικά τουλάχιστον, οδηγεί στη συρρίκνωση του πολιτισμού. Στο πλαίσιό της, ατονούν η κοινωνική διαστρωμάτωση, η κοινωνική κινητικότητα και οι επαγγελματικές εξειδικεύσεις. Επιπλέον, μειώνονται οι οικονομικές συναλλαγές και η ροή πληροφοριών και εμπορευμάτων από και προς μακρινές περιοχές. Αναπόδραστα, εξασθενίζει ο ιδεολογικός και διοικητικός έλεγχος της κεντρικής εξουσίας πάνω στις μάζες και εμφανίζονται τάσεις αυτονόμησης στην περιφέρεια, που ενδέχεται να προκαλέσουν εμφύλιες συγκρούσεις και κοινωνικές ανατροπές. Παρά την τελική εξάρθρωση του διοικητικού συστήματος, βέβαια, ο υφιστάμενος πολιτισμός μπορεί να αναβιώσει από εσωστρεφείς κοινότητες μικρότερης κλίμακας, που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ευελιξία προσαρμογής στις νέες συνθήκες σε σχέση με το δύσκαμπτο σύστημα που κατέρρευσε και άρα ανθεκτικότητα. 

Βιβλιοπαρουσίαση: «Η ΘΥΣΙΑ» του Νικόλα Γκιμπιρίτη (εκδόσεις ΝΗΣΙΔΕΣ, 2023)

     Του Αθανασίου Γεωργιλά

    Το πρώτο πράγμα που οφείλουμε όταν παρουσιάζουμε ένα νέο βιβλίο είναι να το κατατάξουμε στο συγγραφικό είδος που ανήκει. Ασφαλώς, η πιο αυτονόητη επιλογή για το βιβλίο του Νικόλα Γκιμπιρίτη «Η ΘΥΣΙΑ» θα ήταν να το κατατάξουμε στο συγγραφικό είδος του μυθιστορήματος. Αλλά με τον όρο μυθιστόρημα μπορούμε σήμερα να μιλήσουμε σχεδόν για τα πάντα αφού το μυθιστόρημα έχει πάψει πλέον να συνδέεται αποκλειστικά με τη συγγραφική δραστηριότητα και χρησιμοποιείται εκτενώς για να περιγράψει κάθε γλυκανάλατη απόπειρα βιωματικής εκτροπής: από τις πιο σαχλές διαφημίσεις που υπόσχονται ανεπανάληπτες καταναλωτικές εμπειρίες μέχρι τα ευτελή αναγνώσματα «τσέπης» τύπου «Άρλεκιν». Συχνά μάλιστα ακούμε να λένε για κάποιον ότι ζει στον μυθιστορηματικό κόσμο του, εννοώντας ότι ονειροπολεί μια ζωή πέρα από τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Συνεπώς, ο όρος «μυθιστόρημα» έχει πάψει να προσδιορίζει το ειδικό συγγραφικό είδος που γνωρίζουμε και σχετίζεται με οτιδήποτε εκτρέπεται από τα αναμενόμενα όρια της συνηθισμένης εμπειρίας. Μυθιστορηματικό είναι το εξαιρετικό, το σπάνιο, το επιτηδευμένο, το μη συνηθισμένο. Είναι ο γαλαζοαίματος πρίγκιπας που αρνείται το στέμμα του, η διάσημη ηθοποιός που αποχαιρετά την καριέρα της για να παντρευτεί έναν Σαουδάραβα Σεΐχη, ο νούμερο ένα δημόσιος κίνδυνος που τρομοκρατεί την κοινωνία. Κάθε εξαιρετική ζωή είναι «μυθιστορηματική» γιατί ξεφεύγει από τα τετριμμένα όρια της πραγματικής ζωής. 

Η σαγήνη του λυκόφωτος - Ποιητική συλλογή

 Τον Σεπτέμβριο του 2024 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Πηγή η ποιητική συλλογή των Γιάννη Σαρρή και Φανής Παπαϊωάννου με τίτλο "Η σαγήνη του λυκόφωτος".

«Μια διαδρομή από τη χαρά και την οίηση στη συντριβή και τελικά ξανά στην ελπίδα. Η μέρα φωταγωγεί ισότιμα όλων των ανθρώπων τις πράξεις χωρίς να σέβεται κανένα μυστικό. Αναπολούμε τη διαύγειά της μόνο όταν ο ήλιος μάς αποχαιρετά, σε μια καταληκτική παράσταση πορφυρής μεγαλοπρέπειας. Παραδινόμαστε έκπτωτοι στη σαγήνη του λυκόφωτος, προσδοκώντας την αφύπνιση νυχτερινών αισθητηρίων. Καθώς ο πάγος της καθημερινής έγνοιας λιώνει σ’ έναν μονήρη χορό αισθαντικού αναστοχασμού, ο κόσμος φαίνεται ολότελα διαφορετικός, σχεδόν γυμνός, όπως άλλωστε κι ο ταλαίπωρος εαυτός μας.»,  από το οπισθόφυλλο της έκδοσης. 

Ακολουθούν πέντε ενδεικτικά ποιήματα: 

Το Βυζάντιο και η Ρωμιοσύνη πέρα από τα ονόματα

Του Μάριου Νοβακόπουλου*, Άρδην τεύχος 130-131, Ιούνιος – Αύγουστος 2024, σελ. 42-46 (εμπλουτισμένο). Αναδημοσίευση από το Cognosco Team. 

Στη συγκρότηση της ανθρώπινης συνείδησης, τα ονόματα έχουν πάντα μεγάλη σημασία. Γίνονται ισχυρά σύμβολα συσπείρωσης των οικείων και διάκρισης των «άλλων». Ειδικά σε εποχές όπως η σημερινή, που οι λέξεις έχουν χάσει κάθε αγκύρωση με μόνιμα νοήματα και αλλάζουν σημασία από ημέρα σε ημέρα, το όνομα αποτελεί το κόσμημα της συλλογικότητας, η οποία κάνει κάθε τι για να το κατοχυρώσει. Η ονοματολογική διαμάχη μεταξύ Ελλάδος και Σκοπίων, η πρόσφατη απόφαση της Τουρκίας να μένει αμετάφραστο το όνομα Turkiye, αντί Turkey, σε διεθνή χρήση, οι αντίστοιχες σκέψεις της Ινδίας να υιοθετήσει ως διεθνή ονομασία το ιθαγενές Bharat, δείχνουν πόσο σημαντικά είναι τα ονόματα στην διεθνή πολιτική.

Από την άλλη, αυτή η ευκολία με την οποία μπορεί να αναδιαμορφωθεί το περιεχόμενό των ονομάτων, φανερώνει και τα όριά τους. Η σημερινή κατάσταση των κοινωνικών επιστημών, οι οποίες έχουν ανεξαρτητοποιήσει απόλυτα τις κατηγορίες με όρους απολυτότητας του αυτοπροσδιορισμού (στο έθνος, την φυλή, το φύλο κλπ.), ευνοούν ιδιαίτερα αυτό το άδειασμα των συλλογικοτήτων από κάθε σταθερό, παρατηρήσιμο περιεχόμενο. Απομένουν μόνον οι ταυτότητες ως ρητορικές διακηρύξεις, ενώ η σύνδεσή τους με τα εσωτερικά τους στοιχεία θεωρείται πολιτικά αντιδραστική και κοινωνιολογικά ουσιοκρατική. Τούτο δημιουργεί βέβαια το πρόβλημα της μόνιμης ασάφειας και ρευστότητας, πρόσφορο σε κάθε λογής εκμετάλλευση.

Η προσδοκία της ιστορικής προόδου

Στην εποχή μας, πολλές από τις πλέον αμφιλεγόμενες πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που εφαρμόζονται στην δημόσια σφαίρα γίνονται στο όνομα της «προόδου». Η πρόοδος όταν αναφέρεται στην ιστορία, στις ανθρώπινες δραστηριότητες εν τω χρόνω, συνήθως σημαίνει μία πορεία συνεχούς ανελίξεως μέσα από συγκεκριμένους αναβαθμούς. Αυτή η πορεία μπορεί να είναι τυφλή ή να πλησιάζει το τελευταίο σκαλοπάτι μιας ανοδικής κλίμακας, ένα ηθικώς ευκταίο πέρας. Στην τελευταία περίπτωση, η πίστη και η προσμονή της προόδου λαμβάνει εσχατολογικό χαρακτήρα. Ας θυμηθούμε μονάχα την εν έτει 1992 αφελή διακήρυξη του Francis Fukuyama περί του αισίου «τέλους της ιστορίας», το οποίο είχε συνδυάσει την προοπτική της τελεσίδικης επικρατήσεως του φιλελευθερισμού. Ασφαλώς, δεν ήταν ο πρώτος στοχαστής που οραματίσθηκε την οικουμενική εδραίωση της ιδεολογικής του φαντασιώσεως στο τέλος ενός γραμμικά αναπτυσσόμενου «μυστικού σχεδίου» της ιστορίας. Τον 19ο αιώνα ο Karl Marx είχε «προφητεύσει» την ουτοπία της αταξικής κοινωνίας και νωρίτερα οι φιλόσοφοι Kant και Hegel μία ουτοπία καθολικής εμπεδώσεως της ανθρώπινης ελευθερίας στον μέγιστο βαθμό. Προηγουμένως, στην νεωτερική Ευρώπη, εξαγγελίες για την ηθική τελειοποίηση του ανθρώπου είχαν διατυπωθεί από τους θεωρητικούς του Διαφωτισμού τον 18^ο αιώνα και νωρίτερα από τους ουμανιστές της Αναγεννήσεως. Τί είναι όμως αυτό που «σχεδιάζει» την ιστορία παρέχοντάς της λογικότητα; Η Θεία Πρόνοια, ο «ορθός λόγος», η τυχαιότητα; Πόθεν εκπορεύεται τελικά αυτή η μεταφυσική πίστη στην πρόοδο; Σίγουρα δεν ήταν πάντοτε δεδομένη.

Μια βιβλιοκρισία για το "Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας"

Γράφει ο Αθανάσιος Γεωργιλάς

Ήδη από την αρχική σύλληψη της ιδέας της, η συγγραφή του βιβλίου «Αναζητώντας το κλειδί της Ιστορίας» του Ιωάννη Σαρρή βρίσκεται στη δυσχερή θέση να αντιμετωπίζει μνημειώδεις μελέτες στο παρελθόν, που θα έλεγε κανείς ότι έχουν εξαντλήσει αμετακλήτως το ζήτημα του φιλοσοφικού στοχασμού για το απατηλό νόημα της Ιστορίας. 

H θέση του Leo Strauss για τον σχετικισμό και την ιστορική συνείδηση της νεωτερικότητας

Ο Leo Strauss (1899 - 1973) θεωρείται ως ένας από τους επιδραστικότερους συντηρητικούς πολιτικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Μεταξύ των ιδεών του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η κριτική που άσκησε στην ιστορική συνείδηση της Νεωτερικότητας. Ο Strauss συμφωνούσε με την δήλωση του Hegel ότι το «τέλος της ιστορίας» θα συνεπαγόταν το τέλος της φιλοσοφίας, τουλάχιστον της πολιτικής φιλοσοφίας, αλλά δεν επιζήτησε κάτι τέτοιο. Παρέμεινε επιφυλακτικός έναντι φωνών που ευαγγελίζονταν κάποια οριστική λύση σε φιλοσοφικά ή πολιτικά προβλήματα και πίστευε πως εάν τελικά οικοδομείτο στο μέλλον ένα οικουμενικό κράτος αυτό θα διολίσθαινε αναπόδραστα σε τυραννία. Συνεπώς, κατήγγειλε τόσο τον φασισμό όσο και τον κομμουνισμό. Δεν χαρίστηκε όμως στον φιλελευθερισμό του 20 ου αιώνα, ο οποίος σε αντίθεση με την κλασική παράδοση που προσανατόλιζε σταθερά την ελευθερία στην επίτευξη της ανθρώπινης αριστείας, προήγαγε έναν τύπο οικουμενικής ατομικιστικής ελευθερίας ως αυταξίας, έναν ηδονιστικό «επιτρεπτικό εξισωτισμό», μία σχετικιστική ανοχή των πάντων που αδιαφορούσε για την αξιολογία των όντων αν δεν την καταδίκαζε κιόλας. Ενώ λοιπόν το ποδοπάτημα της παραδόσεως από τους πολιτικούς ολοκληρωτισμούς εκδηλωνόταν ως βίαιος μηδενισμός, ο φιλελευθερισμός θεμελίωνε έναν «ευγενικότερο» πλην εξίσου αποτελεσματικό αξιακό μηδενισμό. Στις πολιτικές επιστήμες, ειδικότερα, ο Strauss απέρριψε την φιλελεύθερη τάση για διατύπωση «ουδέτερων» κρίσεων δίχως αξιολογικό περιεχόμενο.