Βυζάντιο και Ρώμη: Οι πολιτικές περιπέτειες των ονομάτων

Τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ, ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὸ τεῦχος KE΄ τοῦ περιοδικοῦ "Τὸ Ἔνζυμο", Άνοιξη 2025, σελ.12-23. 

«Μία μεγάλη μορφὴ τοῦ νεώτερου ἑλληνισμοῦ, ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ἐπέχαιρε γιὰ τὴν «ἐμμονὴ» τῶν δυτικῶν νὰ ἀποκαλοῦν Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία τὴν τῶν «Ρωμαίων Ἀρχή», διότι ἔτσι ὑπενθυμίζεται ἡ πανάρχαια ἀποικία τοῦ Βύζαντος καὶ ἄρα ἀποθεώνεται ἡ ἑλληνικότητά της. Βυζάντιο τὴν ἀποκαλοῦσε καὶ ὁ, στυλοβάτης τῆς ρωμαίικης παράδοσης, Φώτης Κόντογλου. Εἶναι λοιπὸν ὁ ὅρος «Βυζάντιο» ἐπινοημένος ἀπὸ μεταγενέστερους ἱστορικούς; Ὄχι ἀκριβῶς. Ὡστόσο, ἡ χρήση καὶ τὸ πεδίο ἐφαρμογῆς του σίγουρα ἐπηρεάσθηκαν ἀπὸ τὴν ἱστοριογραφία τῶν νεώτερων χρόνων. [...] Ὁ καθένας (πρέπει νὰ) εἶναι ἐλεύθερος νὰ χρησιμοποιεῖ τὶς λέξεις ποὺ θεωρεῖ ὀρθότερες. Τὸ ζητούμενο εἶναι μία κοινὴ πρόσβαση στὴν οὐσία τοῦ νοήματος. Σημασία δὲν ἔχει ἂν ἀποκαλοῦμε Ρωμανία, Βυζάντιο ἢ ὁπωσδήποτε ἀλλιῶς τὴν ἀνατολικὴ χριστιανικὴ αὐτοκρατορία τῶν μέσων χρόνων, ἀλλὰ πῶς εἰσπράττουμε τὸν πολιτισμὸ τῶν ἀνθρώπων της, τί φανερώνει γιὰ ἐμᾶς καὶ πῶς ἐπιδρᾶ στὸ παρὸν καὶ τὸ μέλλον μας. Σὲ κάθε περίπτωση, πρόκειται γιὰ μία ἀποστολὴ ἐθνικῆς καὶ πολιτισμικῆς εἰς βάθος αὐτογνωσίας, ποὺ ὑπερβαίνει τὶς ἐτυμολογίες. [...]»

Χρυσὸ ἰστάμενον, Βασίλειος Β΄ (976-1025), πηγή: moneymuseum.com.

Η πρόσληψη του Νίτσε από τα φασιστικά καθεστώτα του Μεσοπολέμου

Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ "Στὴν Αὐγὴ τῶν Εἰδώλων: ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε ὡς προφήτης τοῦ μηδενός", Ἐκδόσεις Ἔξοδος 2025, σελ.101-120. 

[...] Ἡ σχετικὴ μὲ τὸν Νίτσε βιβλιογραφία βρίθει -ἀπὸ τὴν μία πλευρά- ἀναλύσεων ποὺ τὸν χαρακτηρίζουν ὡς πρόδρομο τοῦ φασισμοῦ καί, ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, φωνῶν ποὺ τὸν ὑπερασπίζονται διαχωρίζοντάς τον ἀπὸ τὴν ναζιστικὴ καπηλεία τοῦ ἔργου του. Αὐτὴ ἡ κατηγορία «ὑπερασπιστῶν» τοῦ Νίτσε, ποὺ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀποτελοῦν ἐνθέρμους θαυμαστές του, παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον. Ὁ ἴδιος ὁ Ἀδόλφος Χίτλερ ἐνεχείρισε στὸν Μουσσολίνι ὡς δῶρο γενεθλίων τὰ ἅπαντα τοῦ Νίτσε τὸ 1943 [163] καὶ μερίμνησε, ὥστε νὰ διανεμηθοῦν 150.000 ἀντίτυπα τοῦ «Τάδε ἔφη Ζαρατούστρα» σὲ Γερμανοὺς στρατιῶτες κατὰ τὸν Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο [164]. Ἀμφότεροι οἱ δικτάτορες ἐκτιμοῦσαν ἰδιαίτερα τὸν Νίτσε -δὲν χωρεῖ ἀμφιβολία περὶ αὐτοῦ [165]. Ὡστόσο, οἱ «ὑπερασπιστές» τοῦ Νίτσε ἰσχυρίζονται ὅτι οἱ φασιστὲς καὶ οἱ ἐθνικοσοσιαλιστὲς παραποίησαν τὶς ἰδέες τοῦ Νίτσε, γιὰ νὰ τὶς ἐκμεταλλευθοῦν πολιτικά. Κατὰ τὴν γνώμη τοῦ γράφοντος, πάντως, αὐτοὶ οἱ καλοπροαίρετοι ὑπερασπιστὲς ἀφορμῶνται ἀπὸ ἕνα ἠθικὸ ἐφαλτήριο, καθὼς στὴν πλειονότητά τους ἔχουν ἀναγνωρίσει τὸν φασισμὸ σὰν τό «κακό» στρατόπεδο τῆς ἱστορίας καὶ τὴν δημοκρατία σὰν τό «καλό». Ὑπ’ αὐτῆς τῆς θεωρήσεως «ἀγχώνονται» νὰ ἀποκαταστήσουν ἠθικὰ τὸν «ἀνηθικιστή» Νίτσε. Κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο, βέβαια, ἀψηφοῦν ἀθέλητα τήν, ἀορίστου κυριολεξίας, νιτσεϊκὴ ἐπιταγὴ περὶ ὑπερβάσεως τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ. 

ΣΤΗΝ ΑΥΓΗ ΤΩΝ ΕΙΔΩΛΩΝ: Ο Φρειδερίκος Νίτσε ως προφήτης του μηδενός

Τον Απρίλιο του 2025 κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Έξοδος το βιβλίο του Ιωάννη Σαρρή "ΣΤΗΝ ΑΥΓΗ ΤΩΝ ΕΙΔΩΛΩΝ: Ο Φρειδερίκος Νίτσε ως προφήτης του μηδενός".

«Στὶς ἀλκυονίδες ἡμέρες ἑνὸς ἀναπότρεπτου Μηδενισμοῦ, ποὺ ἐπρόκειτο νὰ ῥοκανίσει τὰ πνευματικὰ θεμέλια τῆς Δύσεως, ὁ Νίτσε, σαλπίζοντας παράταιρα σὰν πρώιμο χελιδόνι, προέβη σὲ ὁρισμένες σκληρὲς διαπιστώσεις. Ἦταν ἀπὸ τοὺς πρώτους ποὺ ὁμολόγησαν ἀνυποκρίτως ὅτι, σὲ μία κοινωνία χωρὶς Θεὸ καὶ ἀντικειμενικὰ μέτρα τῆς ἀλήθειας, οἱ μεταφυσικὲς βεβαιότητες διαλύονται, ἐνῶ τὸ καλὸ καὶ τὸ κακὸ ἀποχαιρετοῦν τὰ σημαινόμενά τους. Σ’ ἕναν κόσμο ὅπου ἀγνοοῦνται οἱ λόγοι τῶν ὄντων καὶ ὁ σκοπὸς τοῦ γίγνεσθαι, οἱ ἀξίες ἀποθνήσκουν καὶ τὰ πάντα ἐπιτρέπονται. Οἱ διαγνώσεις αὐτοῦ τοῦ ὀξυδερκοῦς «φυσιολόγου» στάθηκαν ὑποδειγματικές, ἀλλὰ οἱ θεραπεῖες ποὺ πρότεινε, ἂν πρότεινε ποτὲ τέτοιες, δὲν εἶχαν αἴσια ἔκβαση, καθόσον ἡ «δύναμη» ἀπὸ μόνη της ἀπέτυχε νὰ μεταξιώσει τὸν ἀποτελματωμένο μας πολιτισμό.

Ὁ Νίτσε φλέρταρε ἐπικίνδυνα μὲ τὸ μηδέν· κοιτοῦσε ἐπίμονα τὴν ἄβυσσο, γνωρίζοντας πὼς τὸν κοιτὰ κι αὐτή. Καὶ στὸ τραγικὸ λυκόφως τῆς ζωῆς του, τὸν κατάπιε. Φαίνεται πὼς δὲν ἐκλείπουν οἱ τραγικοὶ ἥρωες ποὺ προτίθενται νὰ ἐπαναλάβουν τὸ προσωπικό του πείραμα, ὡσὰν εἰδωλοκλάστες κι εἰδωλοποιοί. Ὁ σύγχρονος κόσμος ἐμπεριέχει στοιχεῖα ἀπὸ τὰ λαμπρότερα ὄνειρα καὶ τοὺς χειρότερους ἐφιάλτες του. Δὲν ἀποκλείεται αὐτὸ νὰ ὀφείλεται ἐν μέρει καὶ στὴν διδασκαλία του ἢ τουλάχιστον στὸ πνεῦμα τῶν ἐποχῶν ποὺ ἐξέφρασε καὶ προοικονόμησε.

Ἡ παροῦσα συλλογὴ μελετημάτων ἀποσκοπεῖ στὴν παρουσίαση καὶ τὴν ἀξιολόγηση τῶν πιὸ ῥηξικέλευθων νιτσεϊκῶν ἰδεῶν καὶ τῶν προσλήψεών τους, φωταγωγώντας παράλληλα κάποιες ἀπὸ τὶς ἱστορικές τους συνέπειες. Ἐμφορεῖται ἀπὸ μία σαφῆ κριτικὴ διάθεση, ἡ ὁποία ὅμως δὲν γίνεται μηδενιστική.» (Ἀπὸ τὴν παρουσίαση στὸ ὀπισθόφυλλο του βιβλίου)

Οι μεταδομιστικές αναγνώσεις του Φρειδερίκου Νίτσε

Ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε θεωρεῖται πολέμιος καὶ ἐμπνευστὴς διαφόρων ἰδεολογιῶν, ἀτομικῶν καὶ μαζικῶν. Τὸ παρὸν κεφάλαιο, ποὺ ἀποτελεῖ προδημοσίευση ἀπὸ τὸ βιβλίο «Στὴν Αὐγὴ τῶν Εἰδώλων» (Ἐκδόσεις Ἔξοδος, 2025), ἑστιάζει στὴν ἐπιρροὴ ποὺ ἄσκησε τὸ ἔργο του στοὺς μεταδομιστὲς καὶ τοὺς πρώτους μεταμοντέρνους. Στὸν χῶρο τῶν ἰδεῶν, ἡ δεκαετία τοῦ 1960 ἀποκλήθηκε «νιτσεϊκὴ ἀναγέννηση», καθὼς ἐπιφανεῖς διανοητὲς τῆς μεταδομιστικῆς–μεταμαρξιστικῆς ἀριστερᾶς στὴν Γαλλία προσπάθησαν νὰ ἐπανερμηνεύσουν τὸν Νίτσε μὲ κριτήρια ὑπαρξιστικά, σχετικιστικὰ καὶ πολιτικῶς ἀναρχίζοντα. Χάρη σ’ αὐτὴν τὴν οἰκειοποίηση, τὸ «ναζιστικὸ» στίγμα τοῦ Νίτσε προοδευτικὰ ἐξασθένισε κι ὁ ἴδιος κατέστη ἐκ νέου προσβάσιμος στὸ εὐρὺ κοινὸ καὶ ἰδιαίτερα στοὺς ῥιζοσπάστες τῆς μετανεωτερικότητας.

Η αναμέτρηση του Νίτσε με τους αρχαίους Έλληνες

Προδημοσίευση ἀπὸ τὸ βιβλίο "Στὴν Αὐγὴ τῶν Εἰδώλων: Ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε ὡς προφήτης τοῦ μηδενός" τοῦ Ἰωάννη Σαρρῆ (Ἐκδόσεις Ἔξοδος, 2025).

Α. Διόνυσος ἐναντίον Ἀπόλλωνος

Στὸ παρθενικό του βιβλίο, μὲ τίτλο «Ἡ γέννηση τῆς τραγωδίας μέσα ἀπὸ τὸ πνεῦμα τῆς μουσικῆς» (Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, 1872), ὁ Φρειδερῖκος Νίτσε ἀνέπτυξε τὴν θεωρία του σχετικὰ μὲ τὸ πῶς οἱ δελφικοὶ θεοὶ Ἀπόλλων καὶ Διόνυσος, ὡς δύο ἀντικρουόμενα πλὴν ὅμως ἀλληλεξαρτώμενα ἀρχέτυπα, ὡς σύμβολα τοῦ ὀνείρου καὶ τῆς μέθης ἀντιστοίχως, σήμαναν δύο στάσεις ζωῆς ποὺ ἐπηρέασαν ἀνταγωνιστικὰ κι ἐν τέλει συμπληρωματικὰ τὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη τῆς τραγωδίας καὶ γενικότερα τῆς ἀρχαιοελληνικῆς τέχνης[i]. Καθ’ ὅλη τὴν ἔκταση τοῦ ἔργου ἡ ξεδιπλούμενη σκέψη του συνδιαλέγεται ἄμεσα μὲ τὴν ὑπερ-ὀρθολογικὴ βουλησιοκεντρικὴ φιλοσοφία τοῦ Ἄρτουρ Σοπενχάουερ καὶ μὲ τὴν ῥομαντικὴ μουσικὴ τοῦ Ῥίχαρντ Βάγκνερ, στοῦ ὁποίου τὶς ἐμπνεύσεις ὁ νεαρὸς Νίτσε διέβλεπε τὴν δυνατότητα ἀναγεννήσεως τῆς τραγωδίας.

Η «Τέταρτη Πολιτική Θεωρία» και η εναντίωσή της στις οικουμενικές αξίες

Στὸν 21ο αἰῶνα, ὁ Ἀλέξανδρος Ντούγκιν, ἀνήκοντας σὲ μία ἰσχνὴ μειονότητα στοχαστῶν ἀνὰ τὴν ὑφήλιο, ἐπιμένει νὰ ἀρθρώνει πρωτότυπο θεωρητικὸ λόγο. Ἡ "Τέταρτη Πολιτικὴ Θεωρία" συγκροτεῖ μία ἰδεολογία ποὺ ὁ ἴδιος συνέθεσε ὡς ἀπάντηση στὴν φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, συνδυάζοντας κριτικῶς στοιχεῖα ἀπὸ τὶς τρεῖς ἰδεολογίες τῆς νεωτερικότητας (φιλελευθερισμό, κομμουνισμό, φασισμὸ) καὶ συνάμα ὑπερβαίνοντάς τες. Προασπίζοντας, ὡστόσο, ἐνάντια στὶς "οἰκουμενικὲς ἀξίες" τοῦ φιλελευθερισμοῦ, τὸ δικαίωμα κάθε πολιτισμοῦ στὴν διατήρηση τῆς παραδοσιακῆς του ἰδιοσυστασίας, φλερτάρει μὲ τὴν ἀξιολογικὴ οὐδετερότητα ἂν ὄχι καὶ μὲ μία μορφὴ ὀντολογικοῦ σχετικισμοῦ. Σὲ κάθε περίπτωση, ἡ σκόπιμη ἀνάμειξη γεωπολιτικῆς καὶ μεταφυσικῆς στὸν λόγο του ἐνέχει τὸν κίνδυνο παραλείψεων καὶ ἀντιφάσεων.