Η διπλωματική προϊστορία και το παρασκήνιο του ελληνο-ιταλικού πολέμου Μέρος Δ΄: Το παρασκήνιο μετά την ιταλική επίθεση

Του Ιωάννη Σαρρή*

Μέρος Α΄: Οι ιταλικές βλέψεις
Μέρος B΄: Ο Άξονας Γερμανίας-Ιταλίας

Μέρος Γ΄: Η εξωτερική πολιτική του καθεστώτος Μεταξά

Δ. Το παρασκήνιο μετά την ιταλική επίθεση

  Στις 27 Οκτωβρίου 1940, όπως ανέμενε, ο Μεταξάς αντελήφθη την διενέργεια προπολεμικής προβοκάτσιας στα ελληνοαλβανικά σύνορα και μαζί με το επιτελείο του προέβη στις κατάλληλες κινήσεις[66]. Στις 3:00 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου, την οικία του Μεταξά επισκέπτεται ο πρέσβυς Γκράτσι. Δια τελεσιγράφου ζητά την ελεύθερη διέλευση ιταλικών στρατευμάτων στην ελληνική επικράτεια, τα οποία θα κατελάμβαναν στρατηγικά σημεία[67]. Ο Μεταξάς του απαντά κοφτά στην γαλλική γλώσσα ότι αυτό σημαίνει πόλεμο[68]. Στις ακόλουθες εβδομάδες, εκτυλίχθηκε το θαύμα, ο θρίαμβος, η δόξα. Οι Έλληνες όχι μόνον απέκρουσαν την εξ Αλβανίας ιταλική εισβολή, αλλά πέρασαν στην αντεπίθεση απελευθερούντες την Βόρειο Ήπειρο.

  Εκείνην την περίοδο, οι Άγγλοι ακόμη κι αν ήθελαν να βοηθήσουν την Ελλάδα δεν ηδύναντο, καθώς είχαν εξ ολοκλήρου επικεντρωθεί στην άμυνα δικών τους θέσεων σε Βρετανία και Μέση Ανατολή. Ωστόσο είχαν ενθαρρύνει τον Μεταξά με υποσχέσεις περί υποτιθεμένης στρατιωτικής βοηθείας[69]. Τους συνέφερε η θυσία της μικρής Ελλάδος, διότι με ένα νέο μέτωπο στα Βαλκάνια ο Άξονας θα αποπροσανατολιζόταν εκ των αρχικών του επιχειρήσεων. Οι Άγγλοι, επιπροσθέτως, θα μπορούσαν μεσοπρόθεσμα να χρησιμοποιήσουν ελληνικές αεροπορικές βάσεις για να βομβαρδίσουν τις γερμανικές πετρελαιοπηγές στο Πλοέστι της Ρουμανίας. Για τους άνωθεν λόγους οι Γερμανοί εξανέστησαν με την πρωτοβουλία του Μουσσολίνι, θεωρούντες την συγκυρία ακατάλληλη για την επίθεση[70] και διαβεβαίωσαν άμεσα τον Μεταξά ότι η παρουσία μικρών αεροπορικών βρετανικών μονάδων στην Ελλάδα δεν αποτελούσε αιτία πολέμου για εκείνους, παρά μόνον εάν χρησιμοποιούσαν τα αεροδρόμια της βορείου Ελλάδος[71]. Ο Μεταξάς, πράγματι, στις 30-31 Δεκεμβρίου δεν θα επιτρέψει σε Άγγλους την εγκατάσταση αεροπορικής βάσεως στην Θεσσαλονίκη[72], ενώ στις 17/11/1940 είχε αρνηθεί αγγλική πρόσκληση σε συνέδριο συμμαχικών χωρών ευρισκομένων σε εμπόλεμο κατάσταση μετά της Γερμανίας[73].

  Μετά τον ελληνικό θρίαμβο των πρώτων εβδομάδων, οι Γερμανοί φέρονται να επεδίωξαν κατάπαυση του πυρός σε παρασκηνιακές διμερείς επαφές και όχι δημόσια. Στις 17 Δεκεμβρίου 1940 στην Μαδρίτη, ο πρέσβυς της Ουγγαρίας Rudolf Andorka διεβίβασε στον Έλληνα ομόλογό του Περικλή Αργυρόπουλο μία πρόταση, την οποίαν είχε λάβει από τον επιτετραμένο του Χίτλερ φον Κανάρη[74]. Σύμφωνα με αυτήν την πρόταση, που αμέσως κοινοποιήθηκε στον Μεταξά, θα μπορούσε να υπογραφεί ειρήνευση, οι Έλληνες να κρατήσουν τα εδάφη που ανακατέλαβαν και μεταξύ Ιταλών και Ελλήνων στην Αλβανία να δημιουργηθεί μια γερμανική ουδέτερη ζώνη, εφόσον όμως εξεδιώκοντο οι Άγγλοι εκ της Ελλάδος[75]. Η γερμανική διπλωματία διεκινούσε και άλλες παραλλαγές αυτής της προτάσεως υπό μορφήν ανευθύνων ψιθύρων[76]. Στις 20 Δεκεμβρίου ο Γερμανός πρέσβυς εν Αθήναις Victor zu Erbach-Schönberg επεσκέφθη τον Ιωάννη Μεταξά[77] και δεν αποκλείεται να του επανέλαβε την γερμανική πρόταση. Τότε πάντως ο Μεταξάς του διεμήνυσε ότι δεν θα επιτρέψει την αποβίβαση βρετανικού στρατού στην Ελλάδα, για όσο χρόνο οι γερμανικές δυνάμεις παρέμεναν έξωθεν της Βουλγαρίας και βορείως του Δούναβη[78]. Ο Μεταξάς υπό την ομόφωνη συναίνεση του υπουργικού συμβουλίου δεν απεδέχθη την πρόταση και καθυστέρησε τις διαπραγματεύσεις, έως ότου βολιδοσκοπήσει και την αγγλική άποψη[79]. Βέβαια, όπως συνάγεται και εκ του ημερολογίου του, δεν είχε κανέναν λόγο να εμπιστευθεί τους Γερμανούς, οι οποίοι στην παρούσα φάση μπορεί να επιθυμούσαν απλώς την αναβολή των σχεδίων τους. Με τον σχεδιασμένο μελλοντικό διαμελισμό της Ελλάδος θα ικανοποιούντο περισσότερες και χρησιμότερες χώρες από την Ελλάδα. Άλλως τε, είχε ήδη αποδειχθεί πως ο Χίτλερ (όπως ίσως και οι Άγγλοι) δεν ήταν καθόλου αξιόπιστος συνομιλητής[80]. Από την άλλη πλευρά, αντί της γερμανικής κατοχής, μία μεσοπρόθεσμη ανακωχή (μέχρι το τέλος του πολέμου) με γερμανική διαμεσολάβηση, όπως συνέβη στον ρωσο-φινλανδικό πόλεμο, δεν ήταν ανέφικτη, μολονότι η απόσπαση ενός συμμάχου θα προεκάλει δικαίως την μήνιν των μετέπειτα νικητών.

  Στην δύσκολη εξίσωση που εκαλείτο να λύσει ο Μεταξάς, υφίστατο (μεταξύ των επισφαλών βαλκανικών καθεστώτων) και η μεταβλητή μιας Τουρκίας  με τα μάτια στραμμένα στο Αιγαίο, που έμενε εν αρχή ουδέτερη αλλά φρόντιζε να συναναστρέφεται με αμφότερα τα στρατόπεδα. Οι Βρετανοί δεν αποκλείεται να έταζαν και στους Τούρκους τα Δωδεκάνησα, εάν εισήρχοντο στον πόλεμο και συνέβαλαν στην κατάληψή τους[81].

  Στις 14 Ιανουαρίου 1941, η ελληνική αντικατασκοπεία πληροφορήθηκε περί επικειμένου γερμανικής εισβολής[82]. Τις επόμενες ημέρες οι Άγγλοι επέμειναν να αποβιβάσουν στην Θεσσαλονίκη ένα λείψανδρο σύνταγμα και έναν λόχο τεθωρακισμένων. Ο Μεταξάς, σε συνεννόηση με τον αντιβασιλέα της Γιουγκοσλαβίας και θεωρώντας ότι υπάρχει ανάγκη πέντε πλήρων μεραρχιών προς αναχαίτιση των Γερμανών, αρνήθηκε μία τόσο μικρή δύναμη που το μόνο που θα πετύχαινε ήταν η πρόκληση ή η επίσπευση της γερμανικής καθόδου στα Βαλκάνια[83]. Πέραν του στρατηγικού αντιπερισπασμού, τα κίνητρα των Άγγλων θα πρέπει να θεωρούνται κυρίως πολιτικά. Αποσκοπούσαν στην αλίευση και άλλων συμμάχων στην ευρύτερη περιοχή και στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης διεθνώς (και ιδίως της αμερικανικής)[84] αναφορικά με τον συμμαχικό αγώνα και το ποδοπάτημα αδυνάτων υπό των «εχθρών της ελευθερίας» Γερμανών. Σε αυτό το σημείο επήλθε σύγκρουση ανάμεσα στον Μεταξά και τους Βρετανούς. Ακολούθως, εξαιτίας φαρυγγίτιδος ο Μεταξάς προσκομίσθηκε σε νοσοκομείο και άφησε σύντομα την στερνή πνοή του. Στο περίεργο από παθοφυσιολογικής σκοπιάς[85] ιατρικό ανακοινωθέν της 29ης Ιανουαρίου, ειπώθηκε ότι κατέληξε κατόπιν «τοξιναιμικών επιπλοκών» και «γαστρορραγίας»[86][87]. Το 1942 σε αγγλική δεξίωση του Καΐρου, ο διατελέσας υποδιευθυντής της Γενικής Ασφαλείας Αθηνών Σπυρίδων Παξινός θα εξεδήλωνε την επιθυμία να διερευνήσει τον θάνατο Μεταξά και να συγγράψει μεταπολεμικώς ένα σχετικό βιβλίο. Αργότερα, συμπτωματικώς, συνελήφθη υπό των βρετανικών αρχών σαν «κατάσκοπος των Γερμανών» και μεταφέρθηκε στην Ινδία[88], ενώ το 1958 δολοφονήθηκε στο Πακιστάν υπό μυστηριώδεις συνθήκες[89]. Το σίγουρο είναι ότι οι Βρετανοί τελικώς απέφυγαν την αμήχανη υποχρέωση να παρουσιάσουν στις εξόριστες κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις του Καΐρου έναν «φασίζοντα δικτάτορα»[90]. Πάντως, έως τούδε δεν απεκαλύφθησαν απτά τεκμήρια περί δηλητηριάσεως υπό συνέργειαν Άγγλων.

  Τον Μεταξά διεδέχθη ως υπηρεσιακός πρωθυπουργός ο διοικητής της Εθνικής Τραπέζης Αλέξανδρος Κορυζής, ο οποίος είδε τους Ιταλούς να αντεπιτίθενται και τους Άγγλους να αποβιβάζονται, για να τραπούν σε φυγή προς την Κρήτη κατόπιν ολίγων εβδομάδων. Την περίοδο 8-15 Μαρτίου 1941, η ανδρεία των Ελλήνων οδήγησε εκ νέου σε πανωλεθρία την προσπάθεια των τριπλασίων πλέον Ιταλών να κάμψουν την αντίσταση των εξηντλημένων Ελλήνων, ελέω «παμφασιστικής σταυροφορίας». Τοιαύτη εξέλιξη, σε συνδυασμό με την προκληθείσα υπό Αγγλο-Αμερικανών ανατροπή της γιουγκοσλαβικής κυβερνήσεως (27/3)[91], κατέστησε την γερμανική κάθοδο αναπόδραστη, όπως φανέρωσαν τόσο οι διπλωματικές βολιδοσκοπήσεις του Κορυζή, όσο και η αυθαίρετη και αποτυχημένη απόπειρα του αντιστρατήγου Γ.Τσολάκογλου (12/3) να αποδεθχεί δια του συντ/χου Α.Πετίνη -έστω και αργά- την πρόταση Κανάρη στο γερμανικό προξενείο της Θεσσαλονίκης[92]. Ήταν ο ίδιος αντιστράτηγος που στις 20 Απριλίου 1940 θα υπέγραφε, πάλιν αυθαίρετα, πρωτόκολλο ανακωχής με τον προελαύνοντα Josef Dietrich[93] (το οποίο εάν ετηρείτο υπό Γερμανών θα απέτρεπε τον ακρωτηριασμό της Ελλάδος, συνολικώς θα υπέγραφε άλλες δύο συνθηκολογήσεις) κι εν τέλει θα δεχόταν να γίνει ο πρώτος κατοχικός πρωθυπουργός.

  Στις 6 Απριλίου 1941, ελάχιστη ώρα μετά την έναρξη της εκ Βουλγαρίας γερμανικής εισβολής, ο Α.Κορυζής είχε εκφράσει το δεύτερο «Όχι» στο τελεσίγραφο του πρέσβεως Έρμπαχ για εκδίωξη των βρετανικών στρατευμάτων[94]. Στις 18 Απριλίου, ύστερα από μία μυστική -και ίσως επεισοδιακή- συνομιλία με τον αγγλόδουλο Γεώργιο Β΄, βρέθηκε νεκρός στην οικία του με δύο (sic) σφαίρες στην καρδιά[95]. Οι εφημερίδες της εποχής ομίλησαν γενικώς και αορίστως περί αιφνιδίου θανάτου. Αργότερα διοχετεύθηκε στην συμβατική ιστοριογραφία και την κοινή γνώμη η άποψη ότι αυτοκτόνησε για να μην παραδοθεί στους Γερμανούς[96], οι οποίοι περαίωσαν την κατάκτηση της ηπειρωτικής Ελλάδος στις 27 Απριλίου. Στην θέση του προέδρου της ελληνικής κυβερνήσεως διορίστηκε από Άγγλους και βασιλέα ο πειθήνιος αγγλόφιλος Εμμανουήλ Τσουδερός. Οι Άγγλοι μαζί με τον ελληνικό χρυσό και τους εντολοδόχους της ελληνικής κυβερνήσεως μετεκινήθησαν στην Κρήτη κι από ‘κει στην Αίγυπτο.

  Χάρη στο ηρωικό έπος του ’40 και την σχεδόν δίμηνη αντίσταση των ελληνικών δυνάμεων προ του χιτλερικού οδοστρωτήρος, η γερμανική εκστρατεία κατά της Ρωσίας υπέστη σημαντική αναβολή, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να ανασχεθούν μεσούντος του ρωσικού χειμώνος και να αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση της συντριβής των[97]. Όμως οι περιπέτειες της πολύπαθης Ελλάδος θα καθυστερούσαν πολύ να κοπάσουν, καθώς οι μεγαλύτερες θυσίες της στον βωμό της τιμής και της ελευθερίας δεν είχαν ακόμη εκπληρωθεί, όπως και η πανθομολογούμενη ιστορική δικαίωση των αγώνων της. Λίγα χρόνια μετά τις θυσίες της Ελλάδος, οι -κατά τ’ άλλα λαλίστατοι ως προς την «ευγνωμοσύνη» τους- σύμμαχοί της θα απηγχόνιζαν ανερυθριάστως ελληνόπουλα στην Κύπρο... 

---

[66] Ι.Μεταξάς, ό.π., σ.513
[67] Σπυρίδων Μαρκεζίνης, “Σύγχρονης Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος (1936-1975)”, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος 1994, σ.170
[68] «Alors, c'est la guerre»
[69] Ιωάννης Κολιόπουλος, “Παλινόρθωση, Δικτατορία, Πόλεμος, 1935-1941”, Εστία 1984, σ.192-193
[70] Ο Χίτλερ πίστευε ότι η επίθεση έπρεπε να πραγματοποιηθεί μετά τις εκλογές των ΗΠΑ (5/11/1940), ειδεμή η αμερικανική κοινή γνώμη θα αντιδρούσε κατά του Άξονος επανεκλέγουσα τον αντιναζιστή Ρούζβελτ. Βλ: Αναστάσιος Ζολώτας, “Γερμανικαί προτάσεις ειρήνης διαρκούντος του ελληνοϊταλικού πολέμου”, Ερωδιός 2005, σ.49
[71] Hagen Fleischer, “Στέμμα και σβάστικα: Η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης 1941-1944”, εκδ. Παπαζήση 1988, σ.64
[72] Ι.Μεταξάς, ό.π., σ.549-550
[73] Ι.Μεταξάς, ό.π., σ.537
[74] Ο Wilhelm von Canaris ήταν επικεφαλής της γερμανικής αντικατασκοπείας (Abwehr) και διατεινόταν ότι καταγόταν από την ελληνική οικογένεια των Κανάρηδων.
[75] Höhne Heinz, “Canaris; Patriot im Zwielicht”, Bertelsmann, Μόναχο 1976, σ. 415-421
[76] Εκτός του Κανάρη, ως δίαυλοι επικοινωνίας έχουν κατονομασθεί ο στρατιωτικός ακόλουθος της εν Αθήναις γερμανικής πρεσβείας Christian Clemm von Hohenberg, ο πρέσβυς εν Αγκύρα Franz von Papen ακόμη και η γυναίκα του διαδόχου Παύλου Φρειδερίκη. Βλ. Αναστάσιος Ζολώτας, “Γερμανικαί προτάσεις ειρήνης διαρκούντος του ελληνοϊταλικού πολέμου”, Ερωδιός 2005, σ.98-141
[77] Ι.Μεταξάς, ό.π., σ.545
[78] Mogens Pelt, “Tobacco, Arms, and Politics: Greece and Germany from World Crisis to World War, 1929-41”, Museum Tusculanum Press 1998, σ.208-209
[79] Αννίβας Βελλιάδης, “Μεταξάς-Χίτλερ: Ελληνογερμανικές σχέσεις στη μεταξική δικτατορία, 1936-1941”, Ενάλιος 2003, σ.301-303
[80] Η χιτλερική Γερμανία είχε ήδη παραβιάσει αρκετές συνθήκες και εγγυήσεις, με πλησιέστερο παράδειγμα την Ρουμανία, της οποίας την απώλεια εδαφών προς την Ουγγαρία είχε επιβάλει ύστερα από προσχώρησή της στον Άξονα. Επίσης με την μακράν ισχυρότερη Ε.Σ.Σ.Δ. είχε υπογράψει ένα μακράν επισημότερο σύμφωνο (23/8/1939) το οποίο μάλιστα περιείχε τους όρους του Χαλυβδίνου Συμφώνου. Όμως μετά την Ελλάδα επετέθη και στην Ε.Σ.Σ.Δ.
[81] Achilles N. Sakell, “A Ripple on the Seas”, Vantage Press 1986, σ.72
[82] Ι.Μεταξάς, ό.π., σ.558
[83] Ι.Μεταξάς, ό.π., σ.559-560
[84] Ο επιτετραμμένος του προέδρου Φ.Ρούζβελτ στα Βαλκάνια συντ/χης  William Donovan δήλωσε στον Υπ.Εξ. Βρετανό A.Eden ότι «σημαντική βοήθεια προς την Ελλάδα θα επηρεάσει σημαντικά την αμερικανική κοινή γνώμη, ιδιαιτέρως δε την Γερουσία και την Βουλή». Βλ. Βάσος Μαθιόπουλος, “Η συμμετοχή της Ελλάδος στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο”, Ακαδημία Αθηνών 1998, σ.268
[85] O K.Μανιαδάκης δήλωσε πως «εάν ο Μεταξάς είχε νοσηλευθεί και στην τρίτη θέση ενός δημοσίου νοσοκομείου, θα είχε σωθεί». Βλ. Ιάκωβος Χονδροματίδης, “Η συνωμοσία της Αγγλίας κατά της Ελλάδος”, Εκδόσεις Θούλη 2012, σελ.43-45
[86] Θεοφύλακτος Φ. Παπακωνσταντίνου, “Η Μάχη της Ελλάδος, 1940-1941”, εκδ. Γαλαξίας-Κεραμεικός 1966, σ.161
[87] Σύμφωνα με θεωρία συνωμοσίας του ιστορικού Δημητρίου Μιχαλοπούλου που επικαλείται μαρτυρία του υιού του κυρίως ιατρού που συνέταξε το ανακοινωθέν, στις 25 ή 26/1 ο εκδότης του «Βήματος» και των «Νέων» Δημήτρης Λαμπράκης (ως «πράκτωρ Άγγλων») είχε παραθέσει στον Μεταξά το τελευταίο, «μακάβριο» γεύμα. Βλ. συνέντευξή του στην εκπομπή «Δελτίο των 11» του Σπύρου Χατζάρα στον τηλ. σταθμό Blue-Sky στην 1^η/4/2011.
[88] Δημήτρης Μιχελίδης, “Ο μυστικός πράκτορας στο ΚΚΕ”, εκδ. Γλάρος 1986, σ.112
[89] Βλ. πρωτοσέλιδο του φύλλου υπ’ αριθμ. 15547 της εφημερίδος «Μακεδονία» στις 25/11/1958
[90] Α.Ζολώτας, ό.π., σ.121
[91] Richard Dunlop, “Donovan, America's Master Spy”, Rand McNally 1982, σ.258-277
[92] Σύμφωνα με το αρχείο του βιογράφου του φον Κανάρη Heinz Höhne. Βλ. Ζολώτα, ό.π., σ.160-161
[93] Γεώργιος Τσολάκογλου, “Απομνημονεύματα”, Ακρόπολις 1959, σ.250
[94] Ιωάννης O. Ιατρίδης, “Ambassador MacVeagh Reports: Greece, 1933-1947”, Princeton University Press 2014, σ.328-330
[95] Κωνσταντίνος Κοτζιάς, “Ελλάς, ο πόλεμος και η δόξα της”, Αθήνα 1947, σ.405
[96] Δημοσθένης Κούκουνας, “Η γερμανική εισβολή και η συνθηκολόγηση: Απρίλιος 1941”, εκδ. Μέτρον 1983, σ.60
[97] Ο ίδιος ο Χίτλερ παραδέχεται στην πολιτική διαθήκη του ότι με τις πέντε εβδομάδες που έχασε στα Βαλκάνια θα μπορούσε να καταλάβει την Μόσχα εγκαίρως και να τελειώσει τον πόλεμο. Αυτές οι πέντε εβδομάδες τον γονάτισαν στο τέλος. Βλ. Α.Χίτλερ, “The Testament of Adolf Hitler: The Hitler-Bormann Documents, February-April 1945”, Icon Books 1962, σ.27-32

*Για το Κέντρο Μελετών και Προώθησης Εθνικών Ιδεών "Φ"