Ο Κωνσταντίνος Καβάφης (1863-1933) αποτελεί μία διεθνώς αναγνωρισμένη προσωπικότητα των ελληνικών γραμμάτων, έχοντας αφήσει ένα πολύ ιδιαίτερο έργο ως παρακαταθήκη. Ήρθε στον κόσμο από μία εύπορη οικογένεια Κωνσταντινουπολιτών στην Αλεξάνδρεια. Μετά την διάλυση της εμπορικής επιχειρήσεως του πατέρα του, έζησε για ένα διάστημα στην Αγγλία και γενικά δοκιμάστηκε ως υπάλληλος σε διάφορα επαγγέλματα γραμματειακής φύσεως. Παράλληλα, στον ελεύθερο χρόνο του επιδιδόταν με λαχτάρα και σπουδή στην στιχουργική του, η οποία λάξευσε τα 154 αναγνωρισμένα από τον ίδιο ποιήματα, 75 «κρυμμένα», 30 «ατελή» και 37 «αποκηρυγμένα»1.
Αξίζει να τονιστεί πως όσα ποιήματα επέλεξε να αποκηρύξει, μάλλον προϊόντα νεανικών πειραματισμών, παρουσιάζουν εξαιρετική πειθαρχία στην δομή (μέτρο, ομοιοκαταληξία, ισοσύλλαβοι στίχοι) και καθαρεύουσα έκφραση. Αργότερα, φαίνεται πως ανέπτυξε μία αποστροφή για τον κατεστημένο τυπικισμό της εποχής, καθώς εξέλισσε το ύφος και την γλώσσα του. Ενόσω μαινόταν δριμεία η σύγκρουση μεταξύ δημοτικιστών και καθαρευουσιάνων (έκαστοι με τις δικές των εμμονές), ο Καβάφης σφυρηλάτησε τον δικό του, προσωπικό λόγο, με λόγιες, δημώδεις και πολίτικες πινελιές. Προτιμούσε λακωνική λιτότητα στην έκφραση, με λίγους και καθοριστικούς επιθετικούς προσδιορισμούς. Η σχεδόν στωική απλότητα του (σε λόγο και εμπνεύσεις) είναι αντιεπική, μα θαρρώ πως ένας Μάρκος Αυρήλιος θα την ενέκρινε. Ο καβαφικός στίχος απέκτησε σταδιακά μία μερική ελευθερία στην δομή αλλά και μία αφοπλιστική εσωτερική αρμονία, χάρη στην εξονυχιστικά προσεγμένη επιλογή λέξεων και συντάξεως.
Ο ίδιος ο Καβάφης κατέταξε τα ποιήματά του σε τρεις θεματικές κατηγορίες: τα ερωτικά, φιλοσοφικά και τα τα ιστορικά. Στα ολιγάριθμα ερωτικά του, κυριαρχεί η νοσταλγία για ηδονές της νιότης, ενώ μπορούν να εντοπιστούν έμμεσες ή άμεσες (π.χ. στο «Λάνη τάφος») ομοφυλοφιλικές αναφορές. Βέβαια, τα προσωπικά του πάθη σήμερον ούτε τεκμηριώνονται ούτε καθορίζουν την αξία μίας πολυδιάστατης συγγραφικής δραστηριότητος. Ωστόσο, θα πρέπει να μας υποψιάζουν για τον ψυχισμό και τα μηνύματα που ενδεχομένως αυτή να αποπνέει σε ορισμένα σημεία. Πάντως, τα ποταπά καταγώγια και εν γένει η παρακμιακή ατμόσφαιρα κακόφημων περιοχών αποτελούν συχνό μοτίβο στην στιχουργική του και δεν αποκλείεται να αντανακλούν καθημερινά του βιώματα. Ανεξαρτήτως θέματος, πολλά ποιήματά του ξεχειλίζουν από (συν)αίσθηση ματαιότητος συνδυασμένη με εσωστρέφεια και περιφρόνηση των τύπων, ιδίως του κοινωνικού κομφορμισμού. Ο ίδιος έγραψε χαρακτηριστικά στο φιλοσοφικό «Όσο μπορείς»:
«Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες....»
Ο Καβάφης ήταν ποιητής της παρακμής. Αυτή τον ενέπνεε. Τα ιστορικά ποιήματά του ουδόλως τυχαίως αφορούσαν σχεδόν αποκλειστικά την ελληνιστική περίοδο και ό,τι σχετιζόταν με αυτήν. Άλλωστε, ο Καβάφης ανετράφηκε στην κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα του ελληνιστικού κόσμου (Αλεξάνδρεια) και μάλιστα σε μία περίοδο εφάμιλλου πολιτιστικού συγκρητισμού. Τότε ο αρχαίος κόσμος είχε μόλις αφήσει πίσω του το ζενίθ του πνευματικού πολιτισμού του (μάλλον το παρέδωσε ως κτέρισμα στο μνήμα του Αλεξάνδρου). Τότε η πνευματικότητα αντικαταστάθηκε από τεχνικό υλισμό. Η φιλοσοφία από παλατιανά όργια. Τα ηρωικά έπη από δυναστικούς εμφυλίους πολέμους. Η σήψη του χρόνου, που χάϊδευε τον ελληνιστικό κόσμο και μετά μέσω αυτού τον ρωμαϊκό, δεν άργησε να μετατρέψει τον ευδαιμονισμό σε υπαρξιακή αγωνία. Κάθε φυσιολογικά γηρασμένος πολιτισμός δύναται είτε να αναγεννηθεί (όπως έγινε εν προκειμένω με τον Χριστιανισμό) είτε να εκλείψει. Αυτό το γήρας συνιστά τον πυρήνα της καβαφικής ποίησης: ανασφαλείς ηγεμόνες, τραγικές ματαιοπονίες, περιθωριακά καπηλειά. Αυτό το γήρας ζούμε και σήμερα. Ο Καβάφης το ένιωθε, όντας καλώς ή κακώς αρκετά μπροστά από την εποχή του.
Παρά ταύτα, ο Καβάφης δεν εξωτερικεύει στείρα μεμψιμοιρία. Με τον συμβολικό κυνισμό του τολμά να εκφράσει μηνύματα που άλλοι σύγχρονοί του δεν ακούμπησαν.
«Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι να 'ναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις...»
Ιθάκη (1911)
«Tιμή σ' εκείνους όπου στη ζωή των
όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
........
Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κι οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.»
Θερμοπύλες (1903)
«...Και τώρα τι θα γενούμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.»
Περιμένοντας τους βαρβάρους (1900)
Η εντύπωση πως ο Καβάφης υστερείτο αποκρυσταλλωμένων πολιτικών θέσεων είναι λογικοφανής πλην παραπλανητική. Του έχει αποδοθεί η συνυπογραφή σε μια συγχαρητήριο επιστολή προς την Ένωσιν Ελλήνων Φασιστών, δημοσιευθείσα στην εφημερίδα Σκριπ (24/4/1928)2, η οποία όμως πιθανόν να είχε αποτελέσει φάρσα. Συμψηφίσματα και κομματικές προσχωρήσεις μάλλον δεν ήταν του χαρακτήρος του. Ωστόσο, η εξύμνηση του ελληνικού έθνους μέσα από τα ποιήματά του (π.χ. «Στα 200 π.Χ.») δεν επιδέχεται αμφιβολιών. Ο Καβάφης παρουσιάζεται λιγότερο ως πατριώτης (συναισθηματικά δεμένος με την πατρική γη του) όντας κοσμοπολίτης και περισσότερο ως «πολιτιστικά εθνικιστής», προσδοκώντας στην παλινόρθωση της οικουμενικής εμβέλειας του ελληνισμού. Φέρεται να έχει εκμυστηρευθεί στον Τίμο Μαλάνο3: «Δεν είμαι ποιητής πατριώτης, αλλά φυλετικός. Και εννοώ με την λέξη φυλετικός, την πλήρη αποκατάσταση της ελληνικής φυλής. Δηλαδή να προσαρτηθεί στην σημερινήν Ελλάδα κάθε μέρος με ελληνική συνείδηση, όπως λ.χ. ο Πόντος και τα παράλια της Μικράς Ασίας». Στην εποχή μας, αρκετοί όροι εκ των προαναφερθέντων χαλκεύονται κατά το δοκούν από τους εξουσιάζοντες και κανονικά χρήζουν εκτενέστερης επεξηγήσεως, αλλά πιστεύω ότι η ουσία των ιδεών του γίνεται εύκολα αντιληπτή. Παρά τις όποιες ιδιοτυπίες του, ο Καβάφης ήταν όντως εθνικιστής στον βαθμό που εκδήλωσε εμπράκτως την ελληνολατρεία του. Ο ίδιος, μέσω της αναγνωρίσιμης πένας του, είχε αιτηθεί δημόσια την επιστροφή των Ελγινείων Μαρμάρων (π.χ. «Εθνική», 29/4/1891) και της Κύπρου («Τηλέγραφος», 21/4/1893) στους Έλληνες. Ο μεν Γ.Λεχωνίτης θα γράψει στα «Καβαφικά Αυτοσχόλια» (1942): «Δεν πρέπει να λησμονώμεν ότι ο Καβάφης ήτο φανατικός εθνικόφρων. Ουδένα αγώνα εθεώρει περιττόν διά την εξυπηρέτησιν του Ελληνισμού». Ο δε μεταγενέστερος συνάδελφος του Γ.Σεφέρης θα γράψει για τον Καβάφη: «Οταν τον κοιτάξουμε μέσα στο έργο του, θα τον νιώσουμε μέσα στην ελληνική παράδοση...»4.
Εν κατακλείδι, η πολυσχιδία του έργου του δεν δύναται να αποτιμηθεί με συγκεκριμένες ταμπέλες. Όποιος επιθυμεί να διεισδύσει το κατά δύναμιν στην σκέψη του μεγάλου ποιητή, οφείλει να αντιπαρέλθει τις φαινομενικές αντιφάσεις παθητικότητος και ενεργητικότητος, ματαιότητος και οράματος, ώστε να αξιολογήσει το κάθε ποίημα ξεχωριστά. Σε κάθε περίπτωση, ο Κ.Π.Καβάφης συνιστά ένα σημαντικό κεφάλαιο για τον νεοελληνικό πολιτισμό και ως τέτοιο πρέπει να λογίζεται.
Παραπομπές
1) Το Αρχείο Καβάφη, Onassis Foundation: https://www.onassis.org/el/initiatives/cavafy-archive
2) Σαράντος Καργάκος, «Κ. Π. Καβάφης - Η νεώτερη αιγυπτιακή σφίγγα», Αρμός 2009
3) Τίμος Μαλάνος, «Ο Καβάφης έλεγε», Πρόσπερος 1986
4) Γιώργος Σεφέρης, «Δοκιμές», Ίκαρος 1963, σελ.283
Γιάννης Σαρρής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου