Η ελληνική ταυτότητα μέσα από τον λόγο του Ιωάννη Βατάτζη

Γράφει ο Ιωάννης Σαρρής

Χρυσούν υπέρπυρον (νόμισμα) του Ιωάννη Βατάτζη (13ος αιών).

    Η έννοια της εθνικής ταυτότητος απετέλεσε μάλλον ένα δυναμικό φαινόμενο μέσα στην υπερχιλιετή ιστορία του Βυζαντίου. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, τυγχάνει συχνά παρανοήσεων και ιδεολογικής αποχρώσεως στρεβλώσεων. Εν τούτοις, η κριτική εξέταση του τρόπου δια του οποίου εξελίχθηκε σε αυτό το διάστημα η περί έθνους αντίληψη οδηγεί σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα ιστορικής, εθνολογικής και κοινωνιολογικής φύσεως. Το ζήτημα χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. 

    Το Βυζάντιο κληρονόμησε τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου, όπου ετερόκλητα έθνη έπρεπε να υποτάσσονται σε μία υπέρτατη αρχή. Ειδικότερα στους πρώτους αιώνες, το βασικότερο κριτήριο για να γίνει κάποιος θεσμικώς και κοινωνικώς αποδεκτός, απολαμβάνοντας πλήρη πολιτικά δικαιώματα, ήταν η χριστιανική πίστη. Ο Λέων ΣΤ΄ απεκάλεσε τους Ρωμαίους «Έθνος Χριστιανών» [1]. Κατά την περίοδο της αραβικής παντοδυναμίας πολλοί εκτός συνόρων Χριστιανοί θεωρούσαν εαυτούς υπηκόους του Αυτοκράτορος, ενώ η αυτοκρατορική αρχή σε κάθε ευκαιρία αντιμετώπιζε την υπεράσπιση των όπου γης ομοθρήσκων ως φυσικό της καθήκον. Εξάλλου, ο Ηράκλειος πραγμάτωσε την πρώτη καταγεγραμμένη σταυροφορία, μισή χιλιετία πριν την σύνοδο της Κλερμόν και το περίφημο Deus vult. Επί Ηρακλείου (7ος αιών), ολοκληρώνεται και ο γλωσσολογικός εξελληνισμός των επισήμων εγγράφων της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, μία διαδικασία που είχε ήδη ξεκινήσει από την εποχή του Ιουστινιανού, καθώς ο λαός δεν κατανοούσε τα λατινικά της παλατινής γραφειοκρατίας. Οι δυτικές πηγές, από κλασικών χρόνων έως και σήμερον, ουδέποτε έπαυσαν να αποκαλούν τον λαό του γεωγραφικού πυρήνος της βυζαντινής κοινοπολιτείας "Γραικούς" (Graeci), χαρακτηρισμό τον οποίο χρησιμοποίησαν ως αυτοπροσδιορισμό και ορισμένοι βυζαντινοί λόγιοι. 

   Μετά την απώλεια των εδαφών της Μέσης Ανατολής και των ιδιότροπων  λαών της (εν μέρει εξαιτίας των θεολογικών ερίδων), η Αυτοκρατορία κατέστη ομοιογενέστερη εθνολογικά και το ελληνικό στοιχείο επεβλήθη κατά κράτος (όπως διαπιστώνεται και στην έκβαση της Εικονομαχίας τον 9ο αιώνα). Μέχρι τότε ο όρος «Έλλην» σήμαινε τον ειδωλολάτρη, αλλά πλέον άρχισε να αποκτά πολιτισμική χροιά, την οποία διά της κλασικής παιδείας ενστερνίστηκαν υπερηφάνως οι βυζαντινοί λόγιοι. Ύστερα από την άλωση του 1204, συνειδητοποιήθηκαν και οι διαφορές με την φραγκική Δύση. Η πολιτισμική κοινοτική συνείδηση ενσωμάτωσε και φυλετικό χαρακτήρα, σφυρηλατήθηκε ένας εθνικισμός και μορφοποιήθηκε η ταυτότητα του Νεοέλληνος. Δυνάμεθα να παρατηρήσουμε ότι στην εννοιολογική εξέλιξη του όρου «Έλλην» ακολουθήθηκε αντίστροφη πορεία σε σχέση με την αρχαιότητα (που έως την κλασική Ελλάδα είχε φυλετικό χαρακτήρα, στην ελληνιστική εποχή πολιτισμικό και στην ρωμαϊκή θρησκευτικό). Τοιαύτη συναρπαστική εθνολογική παλιννόστησις καταμαρτυρεί την αδιάλειπτο συνέχεια του Ελληνικού Έθνους σε βάθος χιλιετιών.

Μία ματιά στην πολιτική φιλοσοφία του Γ.Κοντογιώργη

   Ο Γιώργος Κοντογιώργης αποτελεί μία εκλεκτή προσωπικότητα των ελληνικών γραμμάτων και, κατά τον γράφοντα, έναν από τους κορυφαίους πολιτικούς στοχαστές της Ελλάδος. Έχει χρηματίσει καθηγητής πολιτικών επιστημών σε διάφορα διεθνούς φήμης ακαδημαϊκά ιδρύματα και πρύτανις του Παντείου πανεπιστημίου. Θα μπορούσε να υποτεθεί εύλογα ότι ένα τόσο πλούσιο βιογραφικό συνεπάγεται συμμόρφωση ως προς τις επιταγές της πολιτικής ορθότητας, ίσως και έναν υφέρποντα εθνομηδενισμό. Η έμπρακτη διάψευση αυτής της υπόθεσης αποκαλύπτει την αξία του. Μέσα στην δίνη μιας ολοένα και πιο ολοκληρωτικής παγκοσμιοποίησης, ο στοχασμός κ.Κοντογιώργη φωταγωγεί δίχως εκπτώσεις την έννοια του ελληνικού έθνους και την αρχέγονη κοινοτική του παράδοση. Μεταξύ των δεκάδων ελληνόγλωσσων και μη βιβλίων του, ο γράφων θεωρεί ως magnum opus, δηλωτικότερο της πολιτικής κοσμοθεώρησής του,  το πολύτομο έργο με τίτλο "Το Ελληνικό Κοσμοσύστημα" από τις εκδόσεις Ι.Σιδέρη.

   Σύμφωνα με την "Κοσμοσυστημική Γνωσιολογία" του κ.Κοντογιώργη, η ιστορική συνέχεια του ελληνισμού διαφαίνεται και στην εξελικτικά ανελιγμένη αντίληψή του περί ελευθερίας και συμμετοχής στα κοινά. Από τον 8ο αιώνα π.Χ., οι κλειστές ομηρικές κοινωνίες που στηρίζονταν στην αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή άρχισαν να αποκτούν έναν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, εμφανή και στις κατοπινές διερωτήσεις της προσωκρατικής φιλοσοφίας. Με την ανάπτυξη του ελεύθερου εμπορίου και της νομισματικής οικονομίας, κατοχυρώνεται η ατομική ελευθερία, η οποία επρόκειτο να αναβαθμιστεί σε κοινωνική και εν τέλει σε πολιτική (καθολική) ελευθερία έως την περίοδο της βυζαντινής Κοσμόπολης. Η ελευθερία είναι μία και ορίζεται ως αυτονομία, ως η δυνατότητα του ανθρώπου να αυτοκαθορίζεται. Συνεπώς, η προοδευτική διεύρυνση της ελευθερίας δεν αναιρεί τα προηγούμενα στάδιά της· τα συμπληρώνει. Σύμβολο αυτής της προόδου συνιστά η πόλις-κοινόν, όχι υπό την έννοια του νεωτερικού βιομηχανικού άστεως, αλλά ως μία κοινότητα συμμετόχων και συνδιαμορφωτών του πολιτικού γίγνεσθαι. Η ελευθερία του ατόμου διευρύνεται, πλησιάζοντας την πολιτική της διάσταση, όταν χειραφετείται από τα "πρέπει" της οικονομίας. Στην κρατοκεντρική φάση του ελληνικού κοσμοσυστήματος, δηλαδή στην κλασική εποχή, ο άνθρωπος παύει να εξαρτά την επιβίωση και την κοινωνική του υπόσταση από την εργασία, δυνάμενος  να ενασχοληθεί με τα κοινά (βλ. θεσμό της σχόλης). Κατά την ελληνιστική και κυρίως την βυζαντινή περίοδο, ο ανθρωποκεντρικός εκδημοκρατισμός μεταστεγαζόμενος και στην οικονομία γέννησε την (συν)εταιρική εργασία, στης οποίας τα πλαίσια καθέκαστος εταίρος μιας συντεχνίας συμμετέχει στα κέρδη ή τις ζημίες της, χωρίς να υφίσταται η κυριαρχία επί του συστήματος παραγωγής ενός ιδιοκτήτη-κεφαλαιοκράτη (είτε αυτός είναι ιδιώτης είτε η κεντρική κυβέρνηση). Ακόμη και αν τα μέσα παραγωγής υπάγονται σε έναν ιδιοκτήτη, αυτός συνάπτει εταιρική σύμβαση με τον φορέα της εργασίας, η οποία αποτιμάται ως κεφάλαιο. Απότοκο αυτής της εξέλιξης υπήρξε και η κατάργηση της δουλείας/ώνιας εργασίας στο Βυζάντιο.  

Είχε η Εθνεγερσία ιδεολογικό πρόσημο; Μέρος B΄

Γράφει ο Γιάννης Σαρρής

Μπορείτε να διαβάσετε το Μέρος Α΄ εδώ

{...} Οι φιλελεύθεροι αρύονται τους ισχυρισμούς των από μία ομάδα συγχρόνων της Επαναστάσεως δυτικοτραφών διανοητών, συνδεδεμένων με το ιδεολογικό ρεύμα που οι φιλόλογοι αποκαλούν "νεοελληνικό διαφωτισμό". Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι αυτού του ρεύματος ήσαν ο Αδαμάντιος Κοραής (ίσως ο επιφανέστερος), ο αφορισμένος από την Εκκλησία Χριστόδουλος Παμπλέκης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Βενιαμίν Λέσβιος κ.α. Το κύριο μέλημά των ενέκειτο στην εισαγωγή νεωτερικών ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως στον ελλαδικό χώρο. Αρκετοί εξ αυτών διήγαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής των στην δυτική Ευρώπη ("Εσπερία"), όπου επηρεάσθηκαν από τις μόδες της εποχής, έχοντας αποξενωθεί από την νοοτροπία των ελληνικών κοινοτήτων και την βυζαντινή ανθρωπολογική παράδοση, την οποίαν οι Γάλλοι "διαφωτιστές" θεωρούσαν λόγω προκαταλήψεως σκοταδιστική. Ο Κοραής, ειδικότερα, διετύπωσε την θεωρία της "μετακενώσεως", σύμφωνα με την οποίαν οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μεταλαμπαδεύσει τα "φώτα του πολιτισμού" τους στην Δύση, χάνοντάς τα οι ίδιοι. Τώρα έπρεπε να τα παραλάβουν πίσω με τόκους, ωσάν αντιδάνειο! Τουτέστιν, πίστευε ότι ο Ηράκλειος, ο Βασίλειος Β΄ και ο Κολοκοτρώνης ήσαν απολίτιστοι. Όμως η αρχαιολατρία του μηρυκάζοντος Κοραή ήταν ψευδεπίγραφη, διότι έβλεπε την αρχαιότητα μέσα από τα μάτια των Γάλλων, οι οποίοι απλώς αναζητούσαν μια ιστορική ρίζα για να εναποθέσουν τα καινοφανή τους νεωτερικά ιδεολογήματα. Ο φιλόσοφος Spengler αργότερα θα ονομάτιζε "ψευδομόρφωση" τέτοιες απόπειρες των δυτικών νεωτεριστών να ανεύρουν αρχαιοφανείς μανδύες για την επένδυση των βαθιά ριζοσπαστικών και αντιπαραδοσιακών τους θέσεων.  

Το πόσο νόθος ήταν ο πατριωτισμός του Κοραή διαφαίνεται στον πόθο του περί συζεύξεως των Ελλήνων με τους Γάλλους (μήπως και "ανεβαθμίζοντο" πολιτιστικά). Ο ίδιος έγραψε στο "Άσμα Πολεμιστήριον":

"Ὅταν ἔχωμεν τοὺς Γάλλους, τὶς ἡ χρεία ἀπὸ ἄλλους; Γάλλοι καὶ Γραικοὶ δεμένοι, μὲ φιλίαν ἑνωμένοι, δὲν εἶναι Γραικοὶ ἢ Γάλλοι, ἀλλ' ἕν ἔθνος Γραικογάλλοι. Kράζοντες, «Ἀφανισθήτω, κ' ἐκ τῆς γῆς ἐξαλειφθήτω ἡ κατάρατος δουλεία! ZHTΩ H EΛEYΘEPIA!»"[6]. 

Είχε η Εθνεγερσία ιδεολογικό πρόσημο; Μέρος Α΄

Γράφει ο Γιάννης Σαρρής* 

H "Ελλάς ευγνωμονούσα", ελαιογραφία του Θεοδώρου Βρυζάκη (1858). Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνών.

   Εφέτος συμπληρώνονται 2 αιώνες από το ξέσπασμα της μεγάλης Επαναστάσεως που λύτρωσε μέρος του ελληνισμού από τον βαρβαρικό ζυγό. Ένα γεγονός τόσο μεγάλης ιστορικής εμβελείας, εφόσον δεν αναλύεται σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής του, εύκολα υφίσταται παρερμηνείες. Όταν στην απόπειρα αναλύσεώς του υπεισέρχεται και το πολιτικό/κομματικό συμφέρον, ή έστω η ναρκισσιστική φιλοδοξία περί εγκιβωτισμού της πραγματικότητος σε μια υποκειμενική ιδεοληψία, τότε εργαλειοποιούνται και χαλκεύονται συγκεκριμένα τμήματα της ιστορικής αλήθειας, αποσπώμενα από το σύνολό των και η ανάλυση υποβιβάζεται σε απόπειρα ανεντίμου προπαγάνδας, καταδικασμένης να αποδομηθεί εν καιρώ. Τέτοιες προπαγάνδες καθίστανται πασιφανείς όποτε καταπιάνονται με την ερμηνεία της Επαναστάσεως του 1821. Ειδικότερα, οι ακαδημαϊκώς και πολιτικώς καθεστηκυίες ιδεοληψίες του τελευταίου αιώνος, ήτοι ο μαρξισμός και ο φιλελευθερισμός, έχουν πρωταγωνιστήσει στην ιδιοτελή αφήγηση της Επαναστάσεως, η οποία λαμβάνει συχνά διάσταση παραχαράξεως της ιστορίας. 

Οι ρίζες της ελληνικής φουστανέλας

 Γράφει ο Αθανάσιος Κουκόπουλος, 
π.φ. Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας ΑΠΘ

Αφιερώνεται σε όλους εκείνους που έχυσαν δάκρυα, ιδρώτα και αίμα, για να είμαστε εμείς 200 χρόνια μετά ελεύθεροι.

Διακόσια χρόνια εθνικής παλιγγενεσίας· διακόσια χρόνια ελεύθερης Ελλάδας. Κι όμως γνωρίζουμε εις βάθος την ταυτότητά μας με ό,τι αυτό συνεπάγεται; Έχουμε υπόψη μας την ιστορία ενός ενδύματος-συμβόλου του ελληνισμού και της επανάστασης; Στα πλαίσια λοιπόν της εθνικής αυτογνωσίας αποφάσισα να δημοσιεύσω αυτό το άρθρο σχετικά με την εξελικτική πορεία της φουστανέλας διαχρονικά και διαπολιτισμικά.

Και αυτό το σύμβολο, το οποίο στη συνείδησή μας έχει κατεξοχήν συνδεθεί με τη νεότερη ελληνική παράδοση και τον απελευθερωτικό αγώνα, στην πραγματικότητα φαίνεται ότι έχει τις ρίζες του στον ρωμαϊκό πολιτισμό. Όλα θεωρείται ότι ξεκινούν από το επίσημο ένδυμα του Ρωμαίου πολίτη, την τήβεννο (toga στα λατινικά, βλ. εικ. 1 και 2). 

Το «φιλοσοφεῖν ἐπί τῆς ζωῆς» του Ιωάννη Συκουτρή

Γράφει ο Γιάννης Σαρρής 

    Ο Ιωάννης Συκουτρής (1901-1937) ήταν ένας εκ των κορυφαίων φιλολόγων του περασμένου αιώνος, ένας ρομαντικός ιδεαλιστής και θιασώτης του κλασικού ελληνισμού που στο σύντομο πέρασμά του από την ζωή, με τον στοχασμό του, διεκόσμησε τα ελληνικά γράμματα όσο λίγοι. Ο Πλάτων, κυρίως ο Πλάτων, ο Αυγουστίνος, ο Σοπενχάουρ και ο Νίτσε είχαν αναπαυθεί ωσεί σπόροι ιδεών στο υπέδαφος αυτού του στοχασμού. Διόλου τυχαίως, ο Paul Maas τον χαρακτήρισε ως τον οξυνούστερο Έλληνα κριτικό του πεζού λόγου μετά τον Κοραή.

  Οι αμφιλεγόμενες θέσεις του περί αρχαιοελληνικής ομοφυλοφιλίας και η ριζοσπαστική εθνικιστική ιδεολογία του προκάλεσαν διχασμό και έχθρες. Δεν τον ενδιέφερε ιδιαίτερα. Όπως ο ίδιος υπεστήριζε, ο ηρωικός άνθρωπος πάντοτε κεντρίζει το μίσος των πολλών, διότι είναι το μέλλον, το μέλλον είναι σκοτεινό και οι πολλοί δεν αντέχουν τα σκοτάδια. Επιπλέον, πίστευε ότι η ζωή των ηρωικών ανθρώπων είναι μικρή, τουλάχιστον σε σχέση με τα όσα έχει να προσφέρει η ζωτική πλησμονή τους. Και σ’ αυτό επαληθεύτηκε. Μυστήριο κάλυψε τον πρόωρο θάνατό του. Αρχικώς ειπώθηκε ότι κατέληξε εκ συγκοπής, αργότερα ότι αυτοκτόνησε με δηλητήριο. Κάποιες παραγκωνισμένες φωνές ισχυρίστηκαν ότι τον «αυτοκτόνησαν» ακαδημαϊκά και ιδίως πολιτικά συμφέροντα. Αρκετά μπορούν να ειπωθούν για το πολιτικό παρασκήνιο, αλλά όχι εδώ. Εδώ οφείλουμε να παρουσιάσουμε ανόθευτες τις απόψεις του περί του φαινομένου της ζωής, όπως ο ίδιος τις εξέθεσε με αξεπέραστη ποιητική ορμή, σε διαλέξεις του στην Σχολή Κοινωνικής Πρόνοιας (πρωτοεκδόθηκαν σε έντυπη σύνοψη το 1937).

Βιβλιοπαρουσίαση: "Η εθνική συνείδηση ως έννοια και ως αντίληψη στον αρχαίο ελληνικό κόσμο" του Γεωργίου Σύρου

   Προτού αναφερθούμε στα περιεχόμενα αυτού του εξαιρετικά ενδιαφέροντος βιβλίου, ας διατυπώσουμε ένα γενναίο πλην αδιάψευστο αξίωμα. Η Αλήθεια, ιδίως η απτόμενη ανθρωπιστικών πεδίων, πρέπει να αναζητείται έξωθεν του ελληνικού πανεπιστημίου. Κάθε έδρα αυτού αποτελεί τσιφλίκι ενός καθηγητού αναδειχθέντος υπό συστήματος ευνοιοκρατίας και συνδιαλλαγών και κυριολεκτικώς ανεξελέγκτου. Ουδόλως τυχαίως, αυτό το πανεπιστήμιο κατέστη σφηκοφωλεά της μηδενιστικής μετανεωτερικής Αριστεράς, προωθεί επιγόνους του Φαλμεράϋερ και κρατεί μακριά του ανθρώπους σαν τον Κ.Παπαρρηγόπουλο, τον Π.Κονδύλη και τον Δ.Νανόπουλο. Βεβαίως, η όποια ανεπάρκεια των φερομένων ως ακαδημαϊκών δεν δύναται να νοθεύσει τις θεωρητικές αρχές και επιταγές της ακαδημαϊκής ερεύνης. Και θαρρώ πως το παρόν πόνημα, με 1150 βιβλιογραφικές παραπομπές και υποδειγματική χρήση της ελληνικής γλώσσης, είναι καθ' όλα αξιόπιστο ακαδημαϊκά. H "εθνική συνείδηση ως έννοια και ως αντίληψη στον αρχαίο ελληνικό κόσμο" του νομικού και ιστορικού ερευνητή Γεωργίου Σύρου (Εκδόσεις Έκτωρ, 2020) ερείδεται σε μία εντυπωσιακή αποδελτίωση εκατοντάδων πρωτογενών πηγών της αρχαιοελληνικής και όχι μόνο γραμματείας. Επιπλέον, παρατίθενται ισάριθμα αποσπάσματα κειμένων, προκειμένου να είναι εφικτή η σύγκρισή τους με το πρωτότυπο. Πρόκειται για ένα έργο ζωής, που έλειπε από την ελληνική βιβλιογραφία και είχαμε ανάγκη. 

   Ο σκοπός του βιβλίου διατρανώνεται στον τίτλο του: είναι η απόδειξη του γεγονότος ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν πλήρη συνείδηση των ιδιαιτεροτήτων που διέκριναν τις κοινότητές τους από τους "βαρβάρους", ότι ανεξαρτήτως της πολιτικής οργανώσεως των πόλεων-κρατών υφίστατο ένα ενιαίο έθνος Ελλήνων. Από την ομηρική εκστρατεία των Αχαιών και τους πανελληνίους Ολυμπιακούς αγώνες έως τους Περσικούς πολέμους και το όραμα του Ισοκράτους περί ενοποιήσεως των Ελλήνων που εξεπλήρωσαν οι Μακεδόνες, καταδεικνύεται εύκολα και αναντίρρητα η πολιτισμική και κατ' επέκταση εθνική ενότητα των απανταχού Ελλήνων. Αυτή η πραγματικότητα έρχεται σε ρήξη με την θεωρία της Νεωτερικότητος, δηλαδή του φιλοσοφικού ρεύματος που ποδηγέτησε την δυτική σκέψη μετά τον Διαφωτισμό, σύμφωνα με την οποία η εθνική συνείδηση έπεται της οικονομικής και πολιτικής οργανώσεως ως παράγωγό της. Ωστόσο, το έθνος -δηλαδή η κοινότητα που σχηματίζει το κράτος- προϋπάρχει του κράτους. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι, παρά την πολιτική διάσπασή των, φαίνεται ότι είχαν ολιστικότερη αντίληψη της έννοιας του έθνους. Κατά τον Ηρόδοτο, το Ἔθνος πηγάζει από μία κοινότητα, της οποίας τα μέλη έχουν κοινή καταγωγή (ὅμαιμον), κοινή παράδοση, κοινή θρησκεία και κοινή γλώσσα. Ο κ.Σύρος δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο ὅμαιμον, διότι αποτελεί την εννοιολογική συνιστώσα του έθνους που έχει βληθεί πλείστα από τις νεωτερικές ιδεοληψίες. Από τα ομηρικά γένη έως την κλασική Αθήνα, όπου πολίτης εθεωρείτο όστις είχε και πατέρα και μητέρα αθηναϊκής καταγωγής, καταδεικνύεται εξίσου εύκολα και αναντίρρητα η αξία αυτής της συνιστώσας στην συνείδηση των Ελλήνων. Κατ' αυτόν τον τρόπο, καταρρίπτεται και η σύγχρονη θεωρία της Μετανεωτερικότητος που υποστηρίζει με βλακώδες θράσος ότι τα έθνη και οι φυλές συνιστούν κοινωνικά κατασκευάσματα της ρομαντικής περιόδου. 

Ο Περικλής Γιαννόπουλος περί ξενομανίας

Ακολουθεί ένα πάντα επίκαιρο άρθρο του χειμαρρώδους ελληνολάτρη λογοτέχνη, δοκιμιογράφου και μεταφραστή Περικλή Γιαννόπουλου αναφορικά με μία γνώριμη σε μας "κατάρα" των νεοελλήνων. («Ἡ ξενομανία», Ὁ Νουμᾶς, ἀρ. 5, 16-1-1903)

Ἡ ξενομανία

    Εἶνε ἀδύνατον νὰ ἀρχίσῃ δημιουργία Ἑλληνικῆς ζωῆς ἐνόσῳ ὅλα τὰ πράγματα τῆς ζωῆς ἀπὸ τὸ πρῶτον κουρέλι τοῦ λίκνου -καὶ ὅλων τῶν ἰδεῶν- μέχρι τοῦ τελευταίου κουρελίου τοῦ τάφου, εἶναι ξένα.

    Τὸ κτύπημα τῆς ξενομανίας εἶνε τὸ πρῶτον κίνημα, ὁ πρῶτος ἀγὼν τῶν ποθούντων νὰ ἀγωνισθοῦν διὰ μίαν ἀρχὴν Ἑλλάδος.

    Ἡ ξενομανία εἶνε χωριατιά. Εἶνε προστυχιά. Εἶνε κουταμάρα. Εἶνε ἀφιλοτιμία. Εἶνε ἀφιλοπατρία. Καὶ εἶνε ξυππασιά. Καὶ εἶνε ἀμάθεια.

Η παγκοσμιοποίηση ως εσχατολογικό όραμα

Ένας από τους πολύ μυστηριώδεις και συμβολικούς πίνακες που φιλοξενεί το μυστηριώδες αεροδρόμιο του Denver στις ΗΠΑ. Όλοι τους αναβλύζουν έναν αλλόκοτο εσχατολογικό χαρακτήρα, ίσως  προσδοκίες (ή ανησυχίες) για το μέλλον. Δεν έχουμε αμφιβολία ότι ο δημιουργός τους Leo Tanguma (ή όποιος του έδωσε τις παραγγελίες) συμμερίζεται το χιλιαστικό όραμα μιας νέας, παγκοσμιοποιημένης εποχής.

    Οι τυποποιημένες ιστορικές και πολιτικές αναλύσεις των ακαδημαϊκών δεν έχουν ακόμη απαγκιστρωθεί από τις μηχανικιστικές αγκυλώσεις της νεωτερικότητος. Πίσω από κάθε ιστορικό γεγονός αναζητείται απεγνωσμένα κάποια ορθολογική αιτία, κατά κανόνα οικονομιστική. Εν τούτοις, καθ' όλην την διάρκεια της νεωτερικότητος, δεν εξέλιπαν οι διανοητές που διέβλεπαν θρησκευτικά ή ψυχογενή κίνητρα στην βούληση προσώπων καθορισάντων τον ρου της ιστορίας. Στον δυτικό κόσμο, ήδη από τον 19ο αιώνα, ο ιουδαϊκής καταγωγής Friedrich J. Stahl και η Δεξιά αντιδιαφωτιστική αντίδραση των de Maistre και Donoso Cortes είχαν θέσει τα θεμέλια μίας "πολιτικής θεολογίας". Στον 20ο αιώνα, την σκυτάλη τους παρέλαβε ο Carl Schmitt, ενώ παράλληλα o Max Weber στοιχειοθετούσε την προτεσταντική καταβολή του καπιταλιστικού πνεύματος. Στην παρούσα μελέτη δεν προτιθέμεθα να καταδείξουμε την ανόητη μονομέρεια της αναγωγής κάθε κοινωνικού φαινομένου σε σχέσεις παραγωγής, αλλά το πώς μία μυστικιστική δοξασία έχει συνδιαμορφώσει το χιλιαστικό όραμα μερικών εκ των ισχυροτέρων ανθρώπων του πλανήτου. 

    Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες θεωρήσεις πολιτικής θεολογίας του περασμένου αιώνος, περιέχεται στα συγγράμματα του Eric Voegelin [1]. Σύμφωνα με τον Voegelin, οι αρχαίες αντιλήψεις του Γνωστικισμού [2] έχουν επιβιώσει υπό εκκοσμικευμένη μορφή σε νεωτερικά ιδεολογήματα, όπως ο κομμουνισμός, ο ναζισμός και ο προοδευτικός (και παγκοσμιοποιητικός στις μέρες μας) φιλελευθερισμός. Περί της γνωστικής θρησκείας, η οποία αντιστρέφοντας την Παλαιά Διαθήκη  πίστευε εν ολίγοις ότι ο υλικός κόσμος μας δημιουργήθηκε από τον διάβολο, έχουμε ομιλήσει σε προγενέστερη δημοσίευση στην Φιλαλήθεια. Τι σχέση όμως θα μπορούσαν να έχουν οι προαναφερθείσες, φαινομενικά αλληλοαποκλειόμενες ιδεολογίες, τόσο μεταξύ τους όσο και με μια αρχαία αίρεση; Ο Voegelin επισημαίνει ότι όλες τους αντιλαμβάνονται τον κόσμο μας ως προβληματικό ή -στην καλλίτερη περίπτωση- ατελή. Πρέπει να τον αλλάξουν, οικοδομούντες μία καθολική ουτοπία, έναν παράδεισο επί γης. Σε αυτήν την αλλαγή, στην ανθρώπινη "πρόκληση του Εσχάτου" πρέπει να πρωτοστατήσει η ομάδα των ολίγων εκλεκτών φορέων της "Γνώσεως του καλού και του κακού", οι οποίοι μπορεί να αποκαλούνται κομισάριοι, υπεράνθρωποι ή φιλελεύθεροι ακτιβιστές. Και ένας άλλος σύγχρονός του Γερμανός φιλόσοφος, ο Hans Blumenberg, υπεστήριξε πως η Νεωτερικότητα συνέστησε ένα "δεύτερο κύμα Γνωστικισμού", διότι οι αντιλήψεις της περί εκπορεύσεως του κακού στον κόσμο (βλ. την έννοια της "θεοδικίας" στον Leibniz) εμπνέονται από τo γνωστικό σύστημα του Μαρκίωνος (2ος αιών μ.Χ.) [3].

    Ολίγες δεκαετίες πρωτύτερα, ο φιλόσοφος της ιστορίας Oswald Spengler είχε επίσης διαγνώσει στον σοσιαλισμό το απεγνωσμένο κυνήγι του "Εσχάτου", ενός παραδείσου επί γης που δεν θα γνώριζε χρονικούς ή γεωγραφικούς περιορισμούς. Εκείνος, ωστόσο, το απέδωσε στην ευρύτερη φιλοσοφία του δυτικού πολιτισμού, ο οποίος επιδιώκει εις άπασες τις εκφάνσεις του διαρκή κίνηση προς το άπειρο και την υπέρβαση των ορίων. Κατ' αυτόν τον τρόπο, δικαιολογείται η ομοειδής εσχατολογική μεγαλομανία που διαπνέει και τις υπόλοιπες δυτικές ιδεοληψίες (*ας θυμηθούμε εν προκειμένω τον Francis Fukuyama, ο οποίος την δεκαετία του 1990 ισχυρίσθηκε ότι η επικράτηση της φιλελεύθερης παγκοσμιοποιήσεως θα φέρει το "τέλος της ιστορίας") [4]. Βασικά, το κοινό αυτό γνώρισμα των νεωτερικών ιδεολογιών ερείδεται στην γραμμική αντίληψη της ιστορίας, δηλαδή στην πεποίθηση ότι η ανθρωπότητα εξελίσσεται συνεχώς προς το καλύτερο, πλησιάζοντας μία τέλεια κατάσταση. Για τον υλιστή Marx αυτή η πρόοδος βασιζόταν στον εκσυγχρονισμό των μέσων παραγωγής, ενώ, σύμφωνα με τον ιδεαλιστή πρόδρομό του Hegel, αυτή βασιζόταν στην διαρκή προσέγγιση της γνωσιακής αλήθειας, μέσα από την επανάληψη του διαλεκτικού σχήματος θέση-αντίθεση-σύνθεση. Η γραμμική αντίληψη φθάνει ακόμη πιο πίσω στην δυτική ιστορία, έως τον χιλιασμό του Joachim της Fiore (1135-1202), ο οποίος χώριζε την ιστορία του ανθρώπου σε τρεις εποχές και πίστευε ότι στην τελευταία, την "εποχή του Πνεύματος", η κοινωνία θα καταστεί ουτοπία αγάπης και ελευθερίας, με τις πρότερες ιεραρχικές δομές της (όπως η Εκκλησία) να εξαλείφονται ως αχρείαστες [5].  

Περί τῆς ελληνικῆς φιλοσοφίας ὡς παιδαγωγοῦ τῶν Ἑλλήνων πρός τόν Χριστιανισμόν

Σ.τ.Δ.: Ακολουθεί μία διαφωτιστική πραγματεία του Αγίου Νεκταρίου Αιγίνης (1846-1920) με θέμα την κοσμοϊστορική συμβολή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας στην εξοικείωση των προγόνων μας με τον Χριστιανισμό και την κατά Θεία Οικονομία διάδοση του Χριστιανισμού διαμέσου του Ελληνισμού. Ο Άγιος Νεκτάριος, επικαλούμενος τον Κλήμη Αλεξανδρέα, εξηγεί γιατί το Ευαγγέλιο δεν γράφηκε τυχαία στην ελληνική γλώσσα και πώς αυτό πλήρωσε τις πνευματικές ανησυχίες των Ελλήνων. Μία ηχηρή απάντηση σε όσους προσπαθούν να υψώσουν τείχη μεταξύ Ελληνισμού και Ορθοδοξίας, με τσιτάτα και παρερμηνεία ιστορικών γεγονότων.