Φιλαλήθεια: Το «φιλοσοφεῖν ἐπί τῆς ζωῆς» του Ιωάννη Συκουτρή

Γράφει ο Γιάννης Σαρρής

Ο Ιωάννης Συκουτρής (1901-1937) ήταν ένας εκ των κορυφαίων φιλολόγων του περασμένου αιώνος, ένας ρομαντικός ιδεαλιστής και θιασώτης του κλασικού ελληνισμού που στο σύντομο πέρασμά του από την ζωή, με τον στοχασμό του, διεκόσμησε τα ελληνικά γράμματα όσο λίγοι. Ο Πλάτων, κυρίως ο Πλάτων, ο Αυγουστίνος, ο Σοπενχάουρ και ο Νίτσε είχαν αναπαυθεί ωσεί σπόροι ιδεών στο υπέδαφος αυτού του στοχασμού. Διόλου τυχαίως, ο Paul Maas τον χαρακτήρισε ως τον οξυνούστερο Έλληνα κριτικό του πεζού λόγου μετά τον Κοραή.

Οι αμφιλεγόμενες θέσεις του περί αρχαιοελληνικής ομοφυλοφιλίας και η ριζοσπαστική εθνικιστική ιδεολογία του προκάλεσαν διχασμό και έχθρες. Δεν τον ενδιέφερε ιδιαίτερα. Όπως ο ίδιος υπεστήριζε, ο ηρωικός άνθρωπος πάντοτε κεντρίζει το μίσος των πολλών, διότι είναι το μέλλον, το μέλλον είναι σκοτεινό και οι πολλοί δεν αντέχουν τα σκοτάδια. Επιπλέον, πίστευε ότι η ζωή των ηρωικών ανθρώπων είναι μικρή, τουλάχιστον σε σχέση με τα όσα έχει να προσφέρει η ζωτική πλησμονή τους. Και σ’ αυτό επαληθεύτηκε. Μυστήριο κάλυψε τον πρόωρο θάνατό του. Αρχικώς ειπώθηκε ότι κατέληξε εκ συγκοπής, αργότερα ότι αυτοκτόνησε με δηλητήριο. Κάποιες παραγκωνισμένες φωνές ισχυρίστηκαν ότι τον «αυτοκτόνησαν» ακαδημαϊκά και ιδίως πολιτικά συμφέροντα. Αρκετά μπορούν να ειπωθούν για το πολιτικό παρασκήνιο, αλλά όχι εδώ. Εδώ οφείλουμε να παρουσιάσουμε ανόθευτες τις απόψεις του περί του φαινομένου της ζωής, όπως ο ίδιος τις εξέθεσε με αξεπέραστη ποιητική ορμή, σε διαλέξεις του στην Σχολή Κοινωνικής Πρόνοιας (πρωτοεκδόθηκαν σε έντυπη σύνοψη το 1937).

Α. Το νόημα της ζωής

Το νόημα της ζωής δεν ορίζεται με αντικειμενικότητα από επιστήμονες ή φιλοσόφους, απλώς βιώνεται από τους φιλοσοφούντες με την υποκειμενικότητα καθεκάστης ψυχής των. Ο εσωτερικός κόσμος του καθενός αποτελεί ένα αυτόνομο και μοναδικό πλανητικό σύστημα με επίκεντρο το προσωπικό εγώ του. Όταν η ψυχή μεγαλώνει και απλώνεται, τότε εγκολπώνει και τα εγώ άλλων ανθρώπων. Αυτή είναι η ουσία της ανθρωπίνης κοινωνίας. Όμως ο καθορισμός του νοήματος της ζωής παραμένει υπόθεση εξατομικευμένη. Το πνευματικώς προσεγγιζόμενο Νόημα της Ζωής συνιστά ένα θεμέλιο, έναν σκελετό που περιμένει να σαρκωθεί από τις εμπειρίες της ζωής. Απώτερο σκοπό συνιστά η συναρμογή της ζωής ως ιδέας μετά της ζωής ως πραγματικότητος.

Ο άνθρωπος τίθεται διαρκώς προ διλημμάτων και αποφάσεων. Δύναται να κάνει επιλογές είτε δίχως περίσκεψη, σύμφωνα με θέλγητρα και στιγμιαίες παρορμήσεις, είτε γιατί έτσι πρέπει, έτσι επιτάσσει ο δρόμος της ζωής που ακολουθεί. Υπάρχουν πολλοί δρόμοι στην ζωή και το καταστάλαγμα στον σχετικώς επωφελέστερο φαντάζει δυσχερές, αφού ο καθένας συνεπάγεται τον επωμισμό θυσιών και την παραίτηση από άλλα αγαθά. Δια του επιλεγέντος δρόμου, ο άνθρωπος χαράσσει ηθική συνείδηση και δίνει ένα νόημα στην ζωή του, το οποίο δεν ταυτίζεται με την ευδαιμονία. Ευτυχισμένο ή δυστυχισμένο μπορεί να είναι αντικειμενικώς ή υποκειμενικώς κι ένα ζώο, όμως δεν έχει ηθική συνείδηση. Η κλίμακα ιεραρχήσεως των αξιών στηρίζεται επί γης αλλά υψώνεται ως τον ουρανό, αναβιβάζουσα τον άνθρωπο εκεί, ανάμεσα στ’ αστέρια. Τότε ο άνθρωπος καλείται να επιλέξει το εκλαμπρότερο αστέρι ως οδηγό προσωπικό. Κάθε φορά που νομίζει ότι το πλησιάζει, αυτό γλιστρά κι απομακρύνεται. Δεν έχει σταθερή θέση, αλλά έχει σταθερή κατεύθυνση. Αλήθεια είναι άλλωστε πως η ανθρώπινη προσωπικότητα -εφόσον υφίσταται- δεν ημπορεί την στατικότητα, κινείται συνεχώς. Κανένας παράδεισος δεν κατορθώνει να σβήσει τον πόθο του επομένου, ωραιοτέρου παραδείσου. Ο δρόμος είναι ατέρμονος και η Ιθάκη νοητή. Βέβαια πολλοί απεύχονται τέτοιες ταλαιπωρίες, αποφεύγουν τους πόνους παραδιδόμενοι στις εκάστοτε ηδονικές ορμές. Ετούτοι δεν γίνονται κύριοι της ζωής νοηματοδοτούντες την, αλλά δούλοι των ιδιοτροπιών της. Σταδιακώς αποκτούν μιαν ανυπόφορη δυσπιστία απέναντί της.

Β. Το πρόβλημα της ευτυχίας

Η ευτυχία, ως μόνιμη κατάσταση ευδαιμονίας, έχει βιωθεί από αρκετούς ανθρώπους δίχως να έχει οριστεί επακριβώς, καθώς αποτελεί εξίσου υποκειμενική κι εξατομικευμένη έννοια. Ούτε καν συνειδητοποιείται όσον υφίσταται, παρά μόνον εκ των υστέρων, όπως η ζωή αποκαλύπτει την αξία της προ του θανάτου. Γι’ αυτόν τον λόγο, το περί ευτυχίας πρόβλημα ενσκήπτει σε καιρούς δυστυχίας, όπως η σύγχρονη νεωτερικότητα. Σήμερον τα άτομα απολαμβάνουν πρωτοφανή αφθονία μέσων και αγαθών. Ωστόσο δεν πιστεύουν πια στην ευτυχία, επιδεικνύουν ραθυμία έναντι της ζωής αμφιβάλλοντας για την αξία της. Ο άνθρωπος είναι δυστυχής διότι η ψυχή του πεινά κι εκείνος, προκειμένου να λησμονήσει την δυστυχία του, καταφεύγει σε στιγμιαίες ηδονές, σε ναρκωτικά, σε εφήμερα και κενά μέσα. Σε αυτό το σημείο, δέον να τονισθεί μία σημαντική διάκριση. Η ηδονή και ο πόνος έχουν συνήθως χαρακτήρα σωματικό και άρα στιγμιαίο. Μάλιστα, ο Πλάτων είχε ήδη επισημάνει ότι η ηδονή και ο πόνος συνδέονται, δια του εθιστικού φαύλου κύκλου, του ακαταπαύστου αισθήματος του ανικανοποιήτου. Απεναντίας, η ευτυχία και η δυστυχία είναι μονιμότερες καταστάσεις της ψυχής, της βάσεως του ψυχοσωματικού όντος.

Η δυστυχία κατά βάθος είναι ηθικό τραύμα, όχι υλική στέρηση. Κι ένας πτωχός ή ασκητικός άνθρωπος μπορεί να είναι ευτυχής. Δυστυχία θα νιώσει συναισθανόμενος αγανάκτηση και αδικία εις βάρος αυτού και ομογαλάκτων του, βλέποντας φερειπείν παιδιά και γέρους να υποφέρουν αδίκως.

Ο Συκουτρής εξήρτησε το συναίσθημα της ευτυχίας από τους εξής παράγοντες:

1) Μεταβλητότητα και φθορά. Οι άνθρωποι από αρχαιοτάτων χρόνων είχαν συσχετίσει την ευτυχία με την ισορροπία, την ειρήνη, την γαλήνη, την κανονικότητα. Η ζωή που διέρχεται μπόρες και φουρτούνες δύσκολα στεριώνει στο ατάραχο λιμάνι της ευδαιμονίας.

2) Τύχη. Ο άνθρωπος απαιτεί μία τελεολογική αναγκαιότητα σε ό,τι του συμβαίνει. Τα απροσδόκητα, τα άσκοπα και τα παράλογα τον ταράζουν, δεν θέλει να εννοήσει εαυτόν ως άθυρμα της τυφλής τύχης.

3) Ελευθερία. Ο άνθρωπος λαχταρά κυρίως εσωτερική ελευθερία, την δυνατότητα να εφαρμόζει την εσωτερική του προσταγή. Τον συντρίβουν τα εμπόδια που του αποστερούν την χαρά του αγώνος (η ασημαντότητά του, οι άλλοι, η πραγματικότητα). Δεν δύναται να εννοήσει εαυτόν ελεύθερο σωματικά, υπακούοντας στους νόμους της φύσεως. Δεν δύναται να εννοήσει εαυτόν ελεύθερο νοητικά, υπακούοντας στους νόμους της λογικής. Μονάχα ως ον ηθικό νιώθει ελεύθερος, αν κι αυτή η ελευθερία είναι σχετική. Σύμφωνα πάντα με τον Συκουτρή, η ελεύθερη βούληση στερείται δυνάμεως. Ο άνθρωπος δεν επιλέγει την μοίρα του, εκείνη τον επιλέγει. Οι ροπές του αναβλύζουν από «το αίμα και τους χυμούς του». Αυτός όμως οφείλει να αποδεχθεί την μοίρα του, να την γνωρίσει, να την αγαπήσει.

4) Τα ατομικά όρια. Οι δυνατότητες που νομίζει ο άνθρωπος πως έχει είναι πλείονες όσων πραγματικώς έχει. Η ζωηρά ψυχή τσακίζει τα πτερά της στα απόρθητα τείχη της πραγματικότητος, που την περιβάλλουν. Βέβαια τούτος ο πρόσκαιρος, ηθικός πόνος, τοιαύτη «Κάθαρσις», θεμελιώνει την μακροπρόθεσμη ευτυχία, διότι ο άνθρωπος αντικρίζει τα όριά του, κατακτά την αυτογνωσία. Η ευτυχία δεν προϋποθέτει την αποφυγή παντός πόνου, ο οποίος την κάνει συνειδητή. Τέτοια «ευτυχία» αρμόζει στις πέτρες.

Γ. Τύποι αντιλήψεως της ζωής

Εν τέλει ο Συκουτρής αποπειράται να κατηγοριοποιήσει τους δυνατούς δρόμους της ζωής, σύμφωνα με το νόημα που της διοχετεύουν. Πρόκειται περί έξι ιδεατών τύπων ζωής, οι οποίοι συνήθως συναντώνται ανάμεικτοι.

1) Η θρησκευτική αντίληψη της ζωής (εννοεί βασικά την χριστιανική). Ο θρησκευτικός άνθρωπος θεωρεί την επίγεια διαβίωση ως άσκηση και προπαρασκευή για την μετάβαση στην μετά θάνατον ζωή. Με έργα καλωσύνης και δικαιοσύνης πλησιάζει την Βασιλεία του Θεού, εκεί όπου η καλωσύνη και η δικαιοσύνη υφίστανται στην απόλυτη μορφή τους.

2) Η μηδενιστική αντίληψη της ζωής. Εννοεί κυρίως την βουδδιστική, η οποία δεν καταδικάζει απλώς την κακή επιθυμία αλλά πάσα επιθυμία, ενέργεια και ηδονή, καταδικάζει την ζωή γενικώς. Προκειμένου να παύσουν ο πόνος και η θλίψη, τελικό προορισμό αποτελεί η εκμηδένιση του εγώ (Nirvana) στον ωκεανό της ανυπαρξίας.

3) Κατά την ευδαιμονιστική αντίληψη, το νόημα της ζωής έγκειται στην επίτευξη της μέγιστης και διαρκέστερης δυνατής ευδαιμονίας, βάσει αντικειμενικών, χρησιμοκρατικών κριτηρίων. Ο ατομιστικός ευδαιμονισμός (π.χ. διδασκαλία Επικούρου) θυσιάζει και υποτάσσει την κοινωνική ζωή σ’ αυτήν την επίτευξη. Απεναντίας, ο κοινωνικός ευδαιμονισμός θεωρεί ότι η ευτυχία του ατόμου δεν είναι πλήρης δίχως την ευτυχία του συνόλου και γι’ αυτό ενδέχεται να συνεπάγεται και θυσίες για την επίτευξή της (στοιχείο κάπως αντιφατικό).

4) Η ανθρωπιστική αντίληψη της ζωής αποσκοπεί στην τελειοποίηση της προσωπικότητος: α) σε επίπεδο νοητικό (ιδανικό του Διαφωτισμού και του Θετικισμού), με την πνευματική και γνωστική ενδυνάμωση, την ανεύρεση της αλήθειας, την κυριαρχία επί της φύσεως και των ορμών. β) σε επίπεδο αισθητικό, με την επίτευξη μίας αρμονικής και συμμετρικής ισορροπίας μεταξύ ψυχικών και σωματικών ιδιοτήτων (π.χ. αρετή και υγεία, ευθυκρισία και ομορφιά, καθαρότητα και καθαριότητα). γ) σε επίπεδο ηθικό, με την τήρηση του ηθικού νόμου που εσωκλείει ο άνθρωπος, της κατά Καντ κατηγορικής προσταγής (η διαφορά με την θρησκευτική αντίληψη είναι πως εδώ το δίκαιο αναζητείται μέσα στον άνθρωπο, όχι στο επέκεινα).

5) Η αντίληψη του αντικειμενικού έργου αξιολογεί την ζωή βάσει των επιτευγμάτων που άφησε πίσω της. Σημασία έχει η απαρίθμηση του αποτελέσματος, όχι τα μέσα και η στάση ζωής. Ο Παρθενώνας και τα τούρκικα χαμάμ δομήθηκαν από το υστέρημα λαού και το αίμα δούλων. Όμως οι δημιουργοί του πρώτου και μόνον είναι αξιέπαινοι, διότι έθεσαν τον πήχη ψηλά και μακριά.

6) Η ηρωική αντίληψη της ζωής ήταν αναμφίβολα η αγαπημένη του Συκουτρή και την ανέλυσε σε βάθος. Ο ηρωικός άνθρωπος αισθάνεται βαθιά μέσα του το κάλεσμα της μοίρας. Δεν είναι το άνθος ούτε ο καρπός μιας κοινωνίας﮲ είναι ο σπόρος που θα ταφεί και θα σαπίσει, για να την ζωογονήσει. Ζει μέσα στο παρόν και το παρόν ζει μέσα του, αλλά το περιφρονεί και το πολεμά, αγναντεύοντας το μέλλον, πάντα το μέλλον. Από εκείνο αρύεται το νόημα της ζωής του. Γι΄αυτό τον αντιπαθούν οι πολλοί. Η ζωή του ένας ατελεύτητος αγώνας υπέρ των πολλών, υπέρ της αυθυπερβάσεως, αγώνας τον οποίον χαίρεται κι επιδιώκει. Παρωθούμενος όχι τόσον εξ αλτρουϊσμού, όσον εκ της γοητείας του κινδύνου. Η προσωπικότητά του είναι πολύπλευρη, κάθε πτυχή της κι ένας κόσμος, μα και άδολη -δεν έχει ανάγκη τις κουτοπονηριές. Ενίοτε μπορεί να εξωτερικεύει την άποψή του, μόνο για να την ακούσει δυνατά (ελάχιστοι εξάλλου είναι άξιοι να την καταλάβουν). Ελεύθερος και αριστοκρατικός. Ο ήρως είναι υπερήφανος, όχι όμως εγωιστής και φειδωλός, δαπανά εαυτόν. Ο θάνατος νομοτελειακά τον επισκέπτεται προτού κουραστεί από τον πόλεμο και είναι η τελευταία κι ενδοξότερη πράξη του, που επισφραγίζει όλες τις προηγούμενες. Ο ήρως πίπτει ωραίος και δυνατός, ωσάν τον ήλιο που δύει μέσα στην πορφυρή του μεγαλοπρέπεια.

Δεν χρειάζεται να εξηγήσουμε πόσο λείπουν από την σημερινή, σάπια κοινωνία μας το ηρωικό πρότυπο ζωής και οι Συκουτρήδες. Ο ήλιος του λόγου τους δεν δύει. Απομακρύνεται εν τούτοις από τον δικό μας χαμερπή πλανήτη, καθώς το σύμπαν διαστέλλεται. Βαθμιαία χάνουμε το φως του. Δεν είναι ακόμη αργά να το μιμηθούμε, για να σφυρηλατήσουμε νέα αυτόφωτα αστέρια, ικανά να δώσουν περιεχόμενο και νόημα στην μίζερη ζωή...