Ναι, πολύ καλά καταλάβατε, σήμερα θα μιλήσουμε για τα ζόμπι. Προφανώς, τα τέρατα δεν είναι κάτι καινούριο στις ανθρώπινες ιστορίες. Ωστόσο, το ζόμπι έχει κάτι μοναδικό, έχει δημιουργήσει ένα δικό του zeitgeist μέσα στον 20ο και 21ο αιώνα. "Dawn of the Dead", "28 μέρες μετά", "Zombieland", "World War Z", "Zombie Nation", "Left for dead", "Dead Island", "Last of us" και ούτω καθ' εξής. Το ζόμπι ξεπέρασε τον εαυτό του και εγκαθιδρύθηκε ως ένα σύμβολο, ως μία πολιτισμική παράδοση. Το παράδοξο με το ζόμπι είναι πως υποδηλώνει αλλαγή και μπορεί να χρησιμοποιεί ως πυξίδα για να ερμηνεύσει την αλλαγή αυτή. Ωστόσο, το ίδιο παραμένει στάσιμο και αναλλοίωτο ως προς την αρχική του φύση, όσες αλλαγές και αν πραγματοποιηθούν. Καταναλωτισμός, πενία, πείνα, δυστοπικά σενάρια, περιβαλλοντική καταστροφή και πολλά άλλα. Το ζόμπι πλέον δεν είναι ένα όχημα που προσφέρει απλά διασκέδαση, αλλά είναι ένας πολιτισμικός καθρέπτης του σύγχρονου ανθρώπου και των οικοσυστημάτων γύρω του. Όπως έγραψε ο Guattari και ο Deleuze, ο σύγχρονος μύθος είναι ο "μύθος του zombie".
Συγκεκριμένα το ζόμπι αντιπροσωπεύει την έλλειψη δημιουργίας και διατήρησης του νοήματος στη ζωή μας, αλλά δεν αποσκοπεί στο να την καλύψει ή να την γιατρέψει. Για ένα μεγάλο διάστημα, ο δυτικός κόσμος βρισκόταν υπό τον τρούλο του Χριστιανισμού, γεγονός που προσέδιδε κάποια κοινά χαρακτηριστικά σε όλους μας, ακόμη κι αν είμαστε άγνωστοι, κάποιο βαθμό προβλεψιμότητας και γνώριμων χαρακτηριστικών που μας έδεναν έστω και τυπικά ακόμη. Τα θρησκευτικά έθιμα από την μία αποτελούσαν την γιορτή των κοινών πιστεύω, αλλά από την άλλη αποσκοπούσαν στην επέκταση και συνέχιση του φάσματος της επαφής και της γνωριμίας, δηλαδή της συμμετοχικότητας που θα έχει ένας άνθρωπος στην λεγόμενη εκτεταμένη οικογένεια, όπως πολλές φορές αποκαλείτο η εκκλησία. Δηλαδή ο ρόλος της δεν ήταν μόνο μεταφυσικός ή θρησκευτικός, αλλά σε πολύ μεγάλο βαθμό και κοινωνικός. Το χαρακτηριστικό του υπήκοου πολίτη στο σύγχρονο κράτος ήρθε και αντικατέστησε την παραπάνω διεργασία, αλλά δεν το έκανε ιδιαίτερα επιτυχημένα, καθώς οι θρησκευτικοί θεσμοί ήταν πολύ πιο ισχυροί, γιατί βασιζόντουσαν στην συμμετοχικότητα και όχι στην έμμεση επιβολή.
Για να επιστρέψουμε στα ζόμπι τώρα, σε αντίθεση με άλλα τέρατα, δεν αποκρύπτουν την εισβολή τους, όπως θα έκανε για παράδειγμα ένας εξωγήινος, αλλά επίσης δεν έχουν και κάποιο λόγο να εισβάλλουν. Δεν είναι βουβά, όμως είναι απρόθυμα να μιλήσουν, γιατί δεν έχουν γλώσσα, δεν έχουν τί να πουν, δεν μπορούν να διαλεχθούν. Αντίθετα, μεταδίδουν το δικό τους κενό και την ανικανότητά τους να επικοινωνήσουν. Η σοβαρότερή τους παθολογία είναι ότι δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά. Παρότι περιφέρονται σε ομάδες, δεν είναι μαζί. Είναι περικυκλωμένα από άλλα ζόμπι, αλλά το καθένα είναι μόνο του. Το ζόμπι είναι πολίτης του κόσμου, δεν έχει σπίτι, λημέρι, φωλιά για να επιστρέψει. Πλανιέται από μέρος σε μέρος, βρίσκεται παντού, δεν έχει ρίζες, δεν ανήκει πουθενά, δεν έχει ταυτότητα. Τα ζόμπι δεν έχουν ένα μέρος για να αποκαλέσουν σπίτι. Περαιτέρω τα ζόμπι τρέφονται με μυαλά. Όσο και να φάνε δεν σταματάνε ποτέ. Η λαιμαργία τους δεν κάνει διάκριση και είναι απύθμενη, αλλά δίχως ουσία. Το ζόμπι απεικονίζει την ωμή κατανάλωση, τον καπιταλισμό, την ανάπτυξη, την αέναη επανάσταση. Δεν κερδίζει τίποτα με το να καταναλώνει, απλά καταστρέφει. Η λαιμαργία του γίνεται εμμονή και προχωρεί ως αυτοσκοπός, μέχρι που γίνεται φύση. Θέλει να έχει αλλά ποτέ να είναι. Συνεχώς γεμίζει αλλά ποτέ δεν είναι ικανοποιημένο. Η έλλειψη του ζόμπι έχει μετατραπεί σε μανία. Η ματαιότητα της λαιμαργίας του ζόμπι γίνεται εμφανής σε μία σκηνή όπου ένα ζόμπι είναι αιχμάλωτο και προσπαθεί να φάει τη στιγμή που τα εντόσθιά του έχουν αφαιρεθεί και το φαγητό απλά πέφτει στο πάτωμα μετά την κατάποση.
Όπως και ο άνθρωπος, τα ζόμπι λειτουργούν με εγκέφαλο και συχνά ο τρόπος να τα σκοτώσει κάποιος είναι καταστρέφοντας τον εγκέφαλό τους. Θα έλεγε κανείς, όμως, καταστρέφοντας τον εγκέφαλο, καταστρέφει κάποιος και την αδιαφορία. Τα ζόμπι έχουν παραμορφώσει την έννοια του νου και της νόησης, της ικανότητας μετάδοσης μηνυμάτων. Ο θάνατος μέσω καταστροφής του εγκεφάλου σε συνδυασμό με το ότι το ζόμπι τρέφεται με μυαλά δημιουργούν μία πολύ περίεργη και σύνθετη κατάσταση. Το μυαλό καταστρέφει το μυαλό, η κουλτούρα καταβροχθίζει την κουλτούρα, η ανθρωπιά την ανθρωπιά και ο εγκέφαλος τον νου. Μας παρουσιάζει μία έλλειψη νόησης εντός του νου και έμμεσα μας λέει πως τα ζόμπι δεν είναι εξωτερικοί εχθροί αλλά εσωτερικοί. Είναι ένας κακός που υιοθετεί περισσότερο ανθρώπινα χαρακτηριστικά, τα υπονομεύει και τα σαπίζει, όπως αναφέρεται και στο "Walking Dead" με την πολύ χαρακτηριστική φράση "we are the walking dead". Τα ζόμπι επίσης είναι άσχημα, σε αντίθεση με άλλα τέρατα που έχουν κάποια γοητεία, όπως ο λυκάνθρωπος ή το χλωμό βαμπίρ που ανάρρωσε από κόβιντ. Πέρα από άσχημη εμφάνιση, τα ζόμπι έχουν άσχημη μυρωδιά, μυρίζουν συγκεκριμένα σαν κάποιον που επιστρέφει μετά από 15 μέρες ελεύθερης κατασκήνωσης... Το ζόμπι δεν φταίει που είναι άσχημο. Η ασχήμια είναι η φύση του, το κενό στη ματιά του είναι το παράθυρο που δείχνει την έλλειψη της ψυχής. Τα ζόμπις είναι κάτι μη ανθρώπινο με ανθρώπινη μορφή, όχι απλά άσχημα, αλλά άσχημα καθ' ομοίωση του ανθρώπου. Η ανθρώπινη αμφίεσή τους εκτρώνει οποιοδήποτε ανθρώπινο συναίσθημα, αποκόβει την επαφή και μας οδηγεί σε αδιέξοδο.
Το ζόμπι σε αντίθεση με άλλα τέρατα, όμως, δεν είναι κακό. Καταναλώνει απλά από λαιμαργία, από ένστικτο. Είναι μία επέκταση του ιού που τα προκάλεσε. Παρά τον καταστροφικό του χαρακτήρα, αψηφά και υπερβαίνει την κατηγορία του κακού και μοιάζει με ένα άγριο θηρίο. Είναι απρόσιτο και πάνω στη μανία του για να καταβροχθίσει αφήνει ευάλωτο τον εαυτό του στην αυτοκαταστροφή. Δεν μπορείς να το αγγίξεις, καθώς θα μολυνθείς. Το ζόμπι συμβολίζει την αποκοπή του ανθρώπου και την δυσκολία επισύναψης στενών σχέσεων όπου καταλύεται το φράγμα της επαφής. Τα συναισθήματά μας πολλές φορές επιβεβαιώνονται μέσω της επαφής, ενώ ακόμη έχουμε και την έκφραση. Δεν έχω επαφή με την πραγματικότητα. Περαιτέρω, το ζόμπι αψηφά δύο πολύ σημαντικά δίπολα, μεταξύ ζωής και θανάτου, μεταξύ ανθρώπου και μη ανθρώπου, είναι κάτι ενδιάμεσο. Αν είναι κάτι ενδιάμεσο, τότε τί σημαίνει να ζεις και τί να πεθαίνεις ή το να είσαι άνθρωπος ή το να μην είσαι;
Το ζόμπι επίσης είναι κενό και καταλύει το "σκέφτομαι άρα υπάρχω" του Ντεκάρτ. Ένα από τα θεμελιώδη σημάδια της πραγματικότητας που ορίζει η καρτεσιανή παράδοση είναι η καθαρή και διακριτή διανοητική αντίληψη. Στο κέντρο της, αυτό το σημάδι είναι το φαινόμενο της μεταγνώσης, η ικανότητα δηλαδή του νου να αναγνωρίζει και να αντανακλά τον εαυτό του. Αυτή η αυτο-αναγνώριση της συνείδησης είναι η επίγνωση του ατόμου, του εαυτού του, της ύπαρξής του και της ικανότητάς του να σκέφτεται και ως εκ τούτου να είναι. Για τον Ντεκάρτ, περαιτέρω, αυτό το θεμελιώδες κριτήριο ήταν ένα είδος, αν μπορούμε να πούμε, χάρτη με τον οποίο θα προσπαθούσε να βρει την πραγματικότητα, ένα οντολογικό στρατόπεδο με το οποίο θα μπορούσε να αντιμετωπίσει την άγρια φύση ενός δυνητικά διπρόσωπου κόσμου. Το εσωτερικό του στρατοπέδου ήταν η βεβαιότητα του ατόμου για την δική του πραγματικότητα. Το ζόμπι τώρα αψηφά αυτό το σημάδι της πραγματικότητας, ίσως πιο εμφανώς από ο,τιδήποτε άλλο και έτσι, με αυτόν τον τρόπο, ολόκληρή του η ύπαρξη αποτελεί ένα παράδοξο. Το ζόμπι δεν έχει ανθρώπινη συνείδηση, κάτι που είναι καθοριστικό για την ταυτότητά του. Εξαιτίας αυτού του χαρακτηριστικού, περισσότερο από κάθε άλλο, το ζόμπι γίνεται το πεδίο της πηγής για τον ανθρώπινο εξευτελισμό, ενώ ακόμη και τώρα έχουμε την φράση "έχεις γίνει ζόμπι", για να πούμε ότι κάποιος είναι κουρασμένος, βρίσκεται σε αφασία, σε αδιαφορία και δείχνει έλλειψη επίγνωσης του εαυτού του. Το ζόμπι στερείται μίας εσωτερικής ζωής, μιας εσωτερικής παρουσίας του νου, που είναι ανάλογη με την σκέψη, την πρόθεση και την κατεύθυνση. Συμβολίζεται από ένα κενό βλέμμα και μια μεταβαλλόμενη κίνηση, καθοδηγούμενη από μη αναστοχαστικές υπο-ανθρώπινες επιθυμίες. Η έλλειψη εσωτερικότητας σημαίνει ότι το ζόμπι δεν μπορεί να συνδεθεί με τον κόσμο, δεν μπορεί να επιβεβαιώσει την πραγματικότητά του με το καρτεσιανό κριτήριο και δεν μπορεί να επιβεβαιώσει την πραγματικότητα του περιβάλλοντός του. Στρεφόμενη κατά του ατόμου, αυτή η έλλειψη είναι εντελώς καταστροφική. Η σύνδεσή της με τον κόσμο διακόπτεται στο στέλεχος και δεν μπορεί να είναι καν σίγουρη για τον εαυτό της, πόσο μάλλον για έναν κόσμο πέρα από αυτήν. Μία ύπαρξη χωρίς εσωτερικότητα είναι μία μη επιβεβαιωμένη ύπαρξη, της λείπουν ακόμη και τα πιο βασικά συστατικά πάνω στα οποία θα μπορούσε να χτιστεί το θεμέλιο για μια αίσθηση της πραγματικότητας. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι το ζόμπι υπονομεύει συμβολικά κάθε ένα από αυτά τα σημάδια της πραγματικότητας.
Το ζόμπι λοιπόν είναι ένα συμμετοχικό σύμβολο. Με αυτό εννοούμε ότι επικαλείται και προσκαλεί σε δράση. Δεν παραπέμπει απλώς, αλλά ενσαρκώνει το αντικείμενο της αναφοράς του, είτε το αντικείμενο αυτό είναι το παράδοξο, η εξαθλίωση, η έλλειψη στέγης, η αποξένωση. Κάτι που αξίζει να αναφέρουμε είναι το όνομά τους. Σχεδόν ποτέ δεν αποκαλούνται ζόμπι παρά μόνον όταν έρθει η λεγόμενη "Αποκάλυψη". Βέβαια υπάρχουν εξαιρέσεις, προφανώς. Στους μύθους, τις ταινίες και τις ιστορίες, οι πρωταγωνιστές συχνά είναι διστακτικοί να αναφέρουν το όνομα του κακού ή του τέρατος, από τη μία επειδή αυτό ζει στο περιθώριο και μας τρομάζει και από την άλλη γιατί αυτό το περιθώριο θέτει το τέρας μεταξύ του φανταστικού και της πραγματικότητας, π.χ. ο Voldemort στον Harry Potter. Στο περιθώριο αυτού και στη γραμμή μεταξύ φανταστικού και πραγματικού βασίζονται και τα μεγαλύτερα τεχνάσματα του Συστήματος. Πολύ μικρή η διαφορά μεταξύ συνωμοσίας και συνωμοσιολογίας. Όταν ο πρωταγωνιστής τώρα αναγνωρίσει το τέρας που έχει να αντιμετωπίσει, τότε μπορεί να οπλιστεί αναλόγως. Αν είναι βαμπίρ το τέρας, σταυρός και ξύλινος πάσσαλος (ή αλλιώς πτυχίο gender studies, και αυτό δουλεύει). Το τέρας διαταράσσει την τάξη. Το κακό ωθεί τους πρωταγωνιστές να πράξουν δίκαια και να την επαναφέρουν. Πρόκειται για μία πράξη ενεργούς αντίδρασης. Αυτό δεν συμβαίνει όμως όπως είπαμε με το ζόμπι, καθώς δεν είναι κακό εκ φύσεως, άρα δεν ωθεί στην αποκατάσταση του δίκαιου και της τάξης, αλλά ωθεί στην απελπισία.
Καθώς παρακολουθεί μια ιστορία, ο θεατής ενσωματώνει δύο διαφορετικές οπτικές γωνίες, προκειμένου να αποκτήσει τόσο συμμετοχή όσο και προβληματισμό. Ο θεατής έχει την προοπτική των χαρακτήρων της ιστορίας, αλλά και μια εντός εισαγωγικών "θεϊκή προοπτική" πέρα από αυτήν που κατέχει ο οποιοσδήποτε χαρακτήρας. Η σχέση μεταξύ αυτών των δύο προοπτικών μπορεί να ονομασθεί "μετα-αφήγηση της ιστορίας". Αυτή η διορατικότητα και η συμμετοχικότητα του παρατηρητή τον μεταμορφώνουν. Στην ιστορία των ζόμπι, οι δύο οπτικές συγκρούονται. Το μετα-αφήγημα αποτυγχάνει. Σε κάθε εμφάνιση αρχικά οι επιζώντες προσπαθούν να γνωρίσουν την κατάσταση που βρίσκονται, να ξεπεράσουν το σοκ και να σκιαγραφήσουν μία εικόνα του εχθρού. Παρατηρούμε την ιστορία μέσω του πρίσματος ενός χαρακτήρα, που αρχικά βιώνει στιγμές κανονικότητας, μέχρι που μαθαίνει για το ξέσπασμα. Αρχικά ξεφεύγει, γνωρίζει άλλους επιζώντες, στήνει κοινότητες και τείχη και προσπαθεί να επιβιώσει με τους λοιπούς, συχνά ανεπιτυχώς λόγω διχόνοιας ή δυσπιστίας. Αυτό είναι το κλισέ. Συνήθως οι ιστορίες τελειώνουν κλείνοντας τις κουρτίνες της ελπίδας. Ο επιζών, όπως και ο θεατής, γνωρίζει πως πλέον η μόλυνση είναι παντού, δεν υπάρχει μέρος φυγής, ηρεμίας, κάποιο κρησφύγετο ή κάποια άλλη ιστορία να ειπωθεί. Όπως το ζόμπι που πλανιέται στον ορίζοντα, έτσι και οι τίτλοι τέλους παρουσιάζονται στην οθόνη μας, αφήνοντας συνεχώς την νύξη του αέναου, του ανέλπιδου. Η ιστορία λήγει χωρίς να καταλήγει. Γνωρίζουμε την τραγωδία προτού καν αρχίσει και έχουμε επίγνωση της δραματικής ειρωνείας που θα εξελιχθεί, όπως στον Οιδίποδα, όμως αντίθετα με αυτόν, δεν πρόκειται για τραγωδία. Παρόλο που μπορούμε να προβλέψουμε τις αποτυχίες των επιζώντων, δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι περισσότερο για να κατανοήσουμε την κατάσταση περισσότερο από αυτούς. Η έλλειψη κατάληξης καταστρέφει το μοτίβο που ορίζει την δραματική ή την τραγική ειρωνεία. Δεν υπάρχει οριστικότητα, παρά μόνο περιπλάνηση. Η λεγόμενη "αποκάλυψη των ζόμπι" είναι ο ορισμός της αντι-τραγωδίας, καθώς μας εισάγει σε μία ιστορία και μας αρνείται την κατάληξη. Δίνει ελπίδα λύτρωσης για τους επιζώντες, αλλά λεπτό με λεπτό την παίρνει μακριά. Το ζόμπι είναι το σύμβολο της μεγαλύτερης απελπισίας, επειδή πνίγει και καταστρέφει το νόημα της ιστορίας. Μας ωθεί να γνωρίσουμε το μετα-αφήγημα, αλλά μετά μας το στερεί μέσα από τα χέρια μας.
Πλέον η λέξη "αποκάλυψη" χρησιμοποιείται αυθόρμητα για να χαρακτηρίσει μία δύσκολη κατάσταση, το τέλος του κόσμου, το τέλος του πολιτισμού. Ωστόσο, αυτό διαφέρει από την βιβλική της έννοια και κρατά μόνο ένα τμήμα της. Η χριστιανική αποκάλυψη δεν είναι απλά το τέλος του κόσμου, είναι η Ανάσταση του σώματος και η αποκάλυψη της έσχατης αλήθειας. Όπως το ζόμπι παραμορφώνει τον ανθρώπινο κόσμο, έτσι και η αποκάλυψή του παραμορφώνει την θρησκευτική, προσφέροντας ανάσταση δίχως αναγέννηση. Μέσω αυτής δεν προκύπτουν μεσσίες που θα λυτρώσουν τον κόσμο από την πτώση. Η φύση αναγεννιέται αλλά τίποτε ανθρώπινο, τίποτε πολιτισμικό δεν βγαίνει από αυτήν. Το σώμα ανασταίνεται, αλλά στερείται ζωής, στερείται πνεύματος.
Αυτό που βιώνουμε είναι η δική μας αποκάλυψη ζόμπι. Πεινάμε για νόημα στο κανονιστικό κενό μίας καταρρέουσας κοσμοθεωρίας. Λιμοκτονούμε δίχως νόηση και αντιμετωπίζουμε τη λιμοκτονία αυτή με μία κουλτούρα ψυχαναγκαστικής κατανάλωσης. Η μοναξιά εξαπλώνεται κυριολεκτικά σαν ασθένεια, δηλητηριάζοντας και αραιώνοντας τις σχέσεις μας, ενώ ταυτόχρονα είμαστε βαθιά απογοητευμένοι και οργισμένοι με το κράτος, τους κρατικούς φορείς, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ό,τι άλλο το πρεσβεύει. Με την κοσμοθέαση του Χριστιανισμού να έχει εκλείψει λόγω του κοσμικισμού, είναι αρκετά δύσκολο ίσως και αδύνατο να αποκτήσει αυτός ισχύ ως ένα νοηματοδοτικό πλαίσιο και, για τον λόγο, αυτό ο άνθρωπος καταφεύγει σε διάφορες και μεθόδους, αναζητώντας νόημα, αναζητώντας μύθο. Όσο αυξάνονται οι νεωτερικοί μύθοι, τόσο αυξάνονται τα επίπεδα μοναξιάς, τα επίπεδα ασθένειας. Από το 85' μέχρι το 2004, τα ποσοστά των ανθρώπων που δεν έχουν άλλους να συζητήσουν τα επίπεδα που τους ενδιαφέρουν τριπλασιάστηκαν. Αναρωτιέμαι ποια είναι τα τωρινά στατιστικά, ειδικά μετά την πανδημία. Όσο οι οικογένειες και οι γάμοι διαλύονται, η ανάγκη και η θέληση για ισχυρές διαπροσωπικές σχέσεις γίνεται όλο και πιο έντονη, ενώ πολλές φορές η ανικανότητα του ανθρώπου να τις επιτύχει αυτές τον οδηγεί σε υποκατάστατα. Ο μύθος του ζόμπι είναι ο μύθος του σήμερα και συμβολίζει όλα όσα αρνούμαστε να δούμε, την ανάγκη για αγάπη, για συντροφικότητα, για ένα μέρος που θα το αποκαλούμε δικό μας, μία κοινότητα, μία κοσμοθέαση με αρχή, μέση, τέλος και κατάληξη. Όσο τα πάντα καίγονται γύρω μας, εμείς στέκουμε ανήμποροι μπρος σε αυτό, σαν χαρακτήρες σε βιβλίο του Κάφκα που ψάχνουν την κατάληξη σε μια ασημένια σφαίρα, την στιγμή που σκηνοθέτες έχουν ήδη προγραμματίσει το επόμενο επεισόδιο...
Μπορείτε να ακολουθήσετε τον Αντίνοο σε Odysee και YouTube.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου