Η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας ανά τους αιώνες

Μιχαήλ Άγγελος, "Δελφική Σίβυλλα" (1509), Sacellum Sixtinum, Μουσεία Βατικανού.

Όσο κι αν προσπαθήσουμε, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανακαλέσουμε κάποιο βιβλίο δίχως επώνυμο συγγραφέα. Ακόμη και στα διάφορα συστήματα βιβλιογραφικών παραπομπών, το επώνυμο του συγγραφέα πάντοτε προηγείται του τίτλου του αναφερόμενου έργου. Αρκετοί λόγοι εξηγούν αυτό το τυπικό, όπως η ευκολία ευρετηριασμών και η ανάγκη διακρίσεων μέσα σε ένα χαώδες σύνολο εκδόσεων και έργων τέχνης, που κάθε χρόνο πληθωρίζεται παγκοσμίως με αριθμητική πρόοδο.  Εν τούτοις, ο κυριότερος λόγος έγκειται στην έννοια των πνευματικών δικαιωμάτων του δημιουργού επί του έργου του, στην ευρέως αποδεκτή αντίληψη ότι το έργο αυτό απορρέει από τον προσωπικό μόχθο και τον προσωπικό νου του, συνιστώντας ένα δημοσίως διακινούμενο προσωπικό κτήμα του. 

Στην εποχή της Νεωτερικότητας, η προαναφερθείσα αντίληψη δεν θα μπορούσε να υπολείπεται νομικής θεμελίωσης. Οι σύγχρονες σχετικές νομοθεσίες συνήθως εμπνέονται από έναν ποικίλο συνδυασμό επιχειρημάτων δύο σχολών σκέψης. Η μεν ηθική-ανθρωπιστική δικαιολόγηση των «πνευματικών δικαιωμάτων», με κυριότερη εκπροσώπηση στην ηπειρωτική Ευρώπη, δίνει έμφαση στην ψυχική σύνδεση που αποκτά ο δημιουργός με το έργο του και προασπίζεται την πνευματική πρωτοτυπία του. Η δε ωφελιμιστική δικαιολόγηση αναπτύχθηκε περισσότερο στις αγγλοσαξονικές χώρες, ήτοι στις εστίες του εφηρμοσμένου πολιτικού και οικονομικού φιλελευθερισμού και προσδίδει στα πνευματικά δικαιώματα μία αμιγώς εμπορική διάσταση. Η κατοχύρωση της αποκλειστικότητας στην εκμετάλλευση ενός έργου διασφαλίζει οικονομικό κέρδος για τον δημιουργό -αλλά και τον εκδότη του, ως ένα κίνητρο για δημιουργία επιπλέον καινοτόμων έργων [1].

Η πνευματική ιδιοκτησία, λοιπόν, δύναται να εκφρασθεί με όρους αστικού δικαίου. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, είναι εύκολο να υποτεθεί ότι οι ρίζες των άνωθεν δικαιολογήσεων ανευρίσκονται στο νεωτεριστικό υπέδαφος της αστικής χειραφέτησης του ατόμου, που εδραίωσε η Γαλλική Επανάσταση. Πράγματι, η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας, ως θεμελιώδες δικαίωμα του δημιουργού επί του έργου του, υπέστη μία σταδιακή υπαγωγή στο φυσικό δίκαιο μέσω νομικών γεγονότων κυρίως στην φιλελεύθερη Βρετανία και στην Γαλλία των Εγκυκλοπαιδιστών, ενώ κατοχυρώθηκε σε επίπεδο διεθνούς δικαίου το 1886 με την Σύμβαση της Βέρνης. Ωστόσο, αυτή η νεωτερική έννοια δεν μεσουρανούσε με τον ίδιον ακριβώς τρόπο και σε προνεωτερικές περιστάσεις.   

Η νομική προστασία εντύπων εκδόσεων, που κυοφορήθηκε από την τυπογραφική επανάσταση του 15^ου αιώνα, αρχικά εξασφάλιζε δικαιώματα τυπογραφείων, όχι συγγραφέων. Άλλωστε, το πρώτο τυπωμένο βιβλίο ήταν η Αγία Γραφή. Ποιος θα τολμούσε να διεκδικήσει δικαιώματα για ένα ιερό βιβλίο; Εδώ υπεισέρχεται η μείζων διαφοροποίηση του (ευρωπαϊκού) Μεσαίωνα, εις ό,τι αφορά την συγγραφική δραστηριότητα. Οι πρωτότυποι στοχαστές σπάνιζαν, εν αντιθέσει προς τους ευσεβείς συντηρητές, σχολιαστές και μεταλαμπαδευτές αυθεντιών, οι οποίοι μέστωναν τα μοναστήρια και τα πρώιμα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Το αναγνωστικό κοινό της εποχής δύσκολα παραδιδόταν στο άγχος της προόδου ή στην θύελλα κάποιας αλληλοδιάδοχης μόδας. Δεν επιζητούσε άνευ όρων ανακαινίσεις, καθότι προτιμούσε την ασφάλεια καθολικά και διαχρονικά παραδεδεγμένων αληθειών, μέσα από την Αγία Γραφή, τους εκκλησιαστικούς πατέρες και, όψιμα, μέσα από Έλληνες και Λατίνους κλασικούς. Ακόμη και ένας Ακινάτης, στο ιστορικό δειλινό του μεσαιωνικού τρόπου θέασης του κόσμου, χρειάσθηκε να δανεισθεί τα διαλεκτικά σχήματα του Αριστοτέλη, ούτως ώστε να εκφράσει τον εν πολλοίς όντως πρωτότυπο στοχασμό του. Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, τα συγγράμματα δεν ήταν πρωτότυπα και οι δημιουργοί τους δεν επιδίωκαν την προσωπική-ατομική αναγνώριση. Τα περισσότερα εξ αυτών αποτελούσαν συμπιλήματα τετριμμένων ρήσεων και παραγράφων, που ενστάλαζαν «διαχρονικές αλήθειες» και αλιεύονταν από γνωστότερα κείμενα. Οι δε συγγραφείς τους, πολλές φορές, δεν υπέγραφαν τα συρραμμένα κείμενά τους ή, εν είδει προβλητικής ταύτισης του λογισμού τους με κάποιον προγενέστερο, χρησιμοποιούσαν το αναγνωρίσιμο όνομα εκείνου ως ψευδώνυμο, ικανό να τονίσει την αυθεντία που αυτά περικλείουν (όπως π.χ. ο «Ψευδο-Καλλισθένης», ο «Ψευδο-Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης» κ.τ.λ.) [2].

Ένεκεν αυτής της αδιάλειπτης διαδικασίας «αντιγραφής και επικόλλησης», η αρχική προέλευση ενίων ανακυκλούμενων αποσπασμάτων ενδέχεται να παρέμεινε άγνωστη. Από την άλλη πλευρά, οι σημερινές γνώσεις μας για την αρχαία γραμματεία σίγουρα θα ήταν πτωχότερες χωρίς αυτήν. Τα αποσπασματικά συστατικά τέτοιων κειμένων ηδύναντο να αποσυναρμολογηθούν και να ανασυνδυασθούν, χωρίς να υπακούν απαραίτητα σε κάποια ορθολογική αναγκαιότητα αιτίου και αιτιατού. Σε αυτόν τον τομέα, δεν υφίσταντο σημαντικές διαφορές μεταξύ του ευρωπαϊκού μεσαίωνα και της καθ’ ημάς Ανατολής. Επί παραδείγματι, το κείμενο απάντησης στους «ενωτικούς» που είχε θυροκολλήσει στο κελί του ο Γεννάδιος Σχολάριος, λίγους μήνες την Άλωση, κατέληγε με την φράση: «Οὐκ ἀρνησόμεθά σε, φίλη Ὀρθοδοξία· οὐ ψευσόμεθά σοι, πατροπαράδοτον σέβας» [3]. Η φράση αυτή λήφθηκε αυτούσια από λόγο του προγενέστερου ανθενωτικού Ιωσήφ Βρυεννίου [4], η οποία, αν και στα μάτια μας σημαίνει λογοκλοπή, κατά πάσα πιθανότητα προκάλεσε ένα λυτρωτικό déjà vu στους ανήσυχους ανθενωτικούς.

Η επί αιώνες μνημονική διάσωση προφορικών επών και παραδόσεων θέτει αντίστοιχες υποψίες για την σχετικότητα της πνευματικής κυριότητας και σε αρχαίες -ιδίως προκλασικές- περιόδους. Φερειπείν, ορισμένοι νεώτεροι μελετητές έχουν αμφισβητήσει την ύπαρξη του Ομήρου ως ιστορικού προσώπου, χαρακτηρίζοντας τα έπη του ως απανθίσματα προφορικών μύθων που κάθε αρχαϊκή γενεά εμπλούτιζε με τον δικό της, αυθαίρετο τρόπο [5]. Λόγω ένδειας πηγών, η ενδελεχής διερεύνηση της αρχαίας γραμματείας συνήθως κρίνεται επισφαλής. Μολαταύτα, το φαινόμενο της προοδευτικής διάνθισης λογοτεχνικών έργων ανωνύμου εμπνευστή μπορεί να μελετηθεί καλύτερα στην νεοελληνική παράδοση, από το έπος του Διγενή έως τα δημοτικά τραγούδια. Τέτοια προ-νεωτερική, λαϊκή ποίηση λαξευόταν από στόμα σε στόμα και από γενεά σε γενεά, φέροντας την ιδιαίτερη πολιτιστική σφραγίδα της κοινότητας όπου ανακυκλείτο. Επρόκειτο περί κοινού κτήματος, εν είδει μίας -ας μου επιτραπεί η έκφραση- πνευματικής κοινοκτημοσύνης.   

Εις ό,τι αφορά την αρχαιότητα, γνωρίζουμε ότι από την κλασική εποχή κι έπειτα, με την επικράτηση της γραφής επετεύχθη αφενός η συγγραφή προσωπικών έργων και αφετέρου, ακολούθως, η φιλολογική κωδικοποίηση των προφορικών παραδόσεων, ιδίως στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια. Ανάλογη πορεία ακολούθησαν τα δυτικά γράμματα μετά την επικράτηση της τυπογραφίας, παρότι προϋπήρχε η «αρχαία» τεχνογνωσία που καθιστούσε την εκπόνηση προσωπικών έργων εφικτή. Με σπεγκλεριανούς όρους κυκλικής αντίληψης της ιστορίας, θεωρώντας τον αρχαίο και τον νεοευρωπαϊκό πολιτισμό διακριτούς, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η ανάγκη συστηματικής κωδικοποίησης του λόγου προκύπτει στην τελευταία, τεχνική και εξορθολογισμένη φάση ενός πολιτισμικού κύκλου, όταν η πηγαία έμπνευση αρχίσει να τυποποιείται και ο εκάστοτε αρχετυπικός μύθος να μεταπίπτει σε θεωρία προς ευρεία κατανάλωση [6]. Παρά ταύτα, δεν θα επεκταθούμε περισσότερο σε αυτήν την υπόθεση, διότι προϋποθέτει πολλές παραδοχές που λοξοδρομούν από το κύριο θέμα μας.

Ανακεφαλαιώνοντας τις ασφαλέστερες παρατηρήσεις μας, επαναλαμβάνουμε ότι η ανακύκλωση πεφωτισμένων συρραφών του Μεσαίωνα, στην Νεωτερικότητα αντικαταστάθηκε από το κυνήγι της προόδου και της ατομικής καταξίωσης. Η μετάβαση δεν ήταν απότομη και τα σπέρματά της απαντώνται στην Αναγέννηση και του ριζοσπαστικούς πειραματισμούς της [7]. Ο μεταμοντέρνος Foucault έχει ισχυριστεί ότι η ανάδυση της έννοιας του «συγγραφέα» αποτέλεσε την προνομιακή στιγμή της εξατομίκευσης (individualization) στην ιστορία των ιδεών, της γνώσης, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας και των επιστημών [8].

Στο σημείο αυτό, ανακύπτει αβίαστα η διερώτηση περί της φύσης του συγγραφέα και των πνευματικών δικαιωμάτων του στο μετανεωτερικό ρεύμα των καιρών μας, που γενικώς αναβιβάζει τον ατομικισμό σε μία νέα, τρόπον τινά απεριόριστα καταναλωτική -και συνάμα εν δυνάμει μαζοποιητική- διάσταση. Στα μετανεωτερικής και μετανεωτερικόμορφης έμπνευσης κείμενα, που ως προς την ανορθολογική τυχαιότητα προσιδιάζουν στις ασυνείδητες ενορμήσεις ενός ονείρου ή εφιάλτη, θυμίζοντας τους υπερρεαλιστικούς προπομπούς τους, υποτροπιάζει η τάση για κοπτορραπτική ετερόκλητων εκφραστικών μέσων και στοιχείων, η οποία φαίνεται να αγκομαχεί για να αποτινάξει τον δεσμευτικό ζυγό της ιδιωτικής κυριότητας.

Ο Ρώσος συγγραφέας Eugene Vodolazkin θεωρεί γνώριμη πλην λησμονημένη επί αιώνες την αποπροσωποίηση των συγγραφικών έργων. Δια της σπειροειδούς αντίληψεώς του περί ξεδιπλώματος της ιστορίας, ψυχανεμίζεται μία μεγάλη επιστροφή των μετανεωτερικών τάσεων στα μεσαιωνικά πρότυπα [9]. Ωστόσο, τα μεν μεσαιωνικά κείμενα υπηρετούσαν αιώνιες αλήθειες. Οι δε μετανεωτερικές αναζητήσεις ενίοτε ομοιάζουν με αιώνιες περιπέτειες στο χάος της ανυπαρξίας αληθειών. Ενδεχομένως να διανύουμε ένα μεταβατικό πολιτισμικό στάδιο. Σε τελική ανάλυση, τουλάχιστον για τον δυτικό κόσμο, έχει παρέλθει η σχεδόν χιλιαστική αισιοδοξία του 20^ου αιώνα για το μέλλον, η οποία νοηματοδοτούσε την τεράστια απήχηση φουτουριστικών έργων, όπως του Star Wars και του Star Trek, στην συλλογική κουλτούρα. Στην αυγή του 21^ου αιώνα, ίσως όχι τυχαία, κυριαρχεί μία «σκοτεινή» ροπή φυγής από το παρόν και το εγγύς μέλλον, ένα ζωηρό ενδιαφέρον για (λογοτεχνικά και κινηματογραφικά) έργα και ηλεκτρονικά παιχνίδια μεσαιωνικής θεματολογίας και φανταστικού υποβάθρου (βλ. Lord of the Rings, Game of Thrones, Witcher κ.τ.λ.). Ουδέν εκ των προαναφερθέντων, βεβαίως, υστερείται νεωτερικών στοιχείων και οι δημιουργοί τους παραμένουν επώνυμοι προς το παρόν.

Η τεχνολογική πρόοδος των καιρών μας και, πρωτίστως, η επανάσταση του Διαδικτύου προσφέρουν δυνατότητες ανήκουστες για την εποχή του Tolkien. Η ευκολία και η ταχύτητα μετάδοσης των πληροφοριών, καθώς και το άπειρο εύρος διασύνδεσης των ενδιαμέσων κόμβων και των χρηστών τους, επάγουν έναν πρωτόγνωρο εκδημοκρατισμό της γνώσης, που συχνά θέτει την προσωπική αξία του ευρεσιτέχνη σε δεύτερη μοίρα. Σε αυτό το κυβερνο-περιβάλλον, αναπτύσσονται πλατφόρμες συλλογικής νοημοσύνης (Collective intelligence, CI), που αποσκοπούν στην αρχειοθέτηση πληροφοριών και την επιτέλεση συλλογικών δράσεων. Για την ευόδωση τους απαιτείται η κοινή συναίνεση και η συνεργασία πολλών, συχνά ανωνύμων χρηστών, δηλαδή η υποχώρηση του ατόμου έναντι του όλου. Η διασημότερη πλατφόρμα αυτής της κατηγορίας είναι η Wikipedia, μία ανοικτή εγκυκλοπαίδεια στην οποία (θεωρητικά τουλάχιστον) ο καθένας μπορεί να γράψει ανώνυμα ό,τι θέλει και το γραπτό του να ελεγχθεί εκ των υστέρων από τα ενεργότερα μέλη της κοινότητας. Παρά την ιδιότυπη λειτουργία της, μία έρευνα από το μακρινό 2008 είχε καταδείξει ότι ο δείκτης ακρίβειας της αγγλικής Wikipedia ήταν 80%, ενώ οι δείκτες συμβατικών εγκυκλοπαιδειών κυμαίνονταν μεταξύ 90 και 95% [10].

Ένα προσέτι καινοφανές φαινόμενο των καιρών μας, με ανυπολόγιστο αντίκτυπο στην διαμόρφωση συλλογικών συνειδήσεων και πολιτικών πραγματικοτήτων, έγκειται στην διαδικτυακή κουλτούρα των μιμιδίων (internet memes). Το μιμίδιο δύναται να ορισθεί ως μία ταχέως διαδιδόμενη εντύπωση. Ένα αστείο, μία εικόνα ή ένα κινούμενο σχέδιο, συνήθως χιουμοριστικού χαρακτήρα αλλά με κάποιο λανθάνον μήνυμα, δημιουργείται από κάποιον και κοινοποιείται στα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα, από άτομο σε άτομα, όπως μία ίωση. Η διακίνηση μιμιδίων άλλοτε περιορίζεται σε έναν κλειστό και απομονωμένο κύκλο ομοϊδεατών (echo chamber), που διαφέρει σημαντικά από τους υπόλοιπους χρήστες του διαδικτύου και άλλοτε, εφόσον είναι διεισδυτικό, εύστοχο και δεν υφίσταται καταστολή από τις πλατφόρμες δικτύωσης, μπορεί να ωσάν ιός να μεταδώσει το μήνυμά του σε χιλιάδες επί χιλιάδων χρηστών. Κατά κανόνα, ο αρχικός εμπνευστής του αγνοείται στο τέλος. Η ανταμοιβή του ενέχεται στην ηθική ικανοποίηση της καταρρακτώδους διαφώτισης ή ψυχαγώγησης που επέφερε. Όπως και στον Μεσαίωνα, τα μιμίδια μπορούν να αναλυθούν εις τα εξ ων συνετέθησαν και να ανασυνδυασθούν μαζί με άλλα, προκειμένου να επαναλάβουν το ίδιο μήνυμα ή να συνθέσουν κάποιο διαφορετικό, προοριζόμενο για την ίδια κοινότητα [11].

Στον αντίποδα, το 2020, ως παρελκόμενη της φρενίτιδας των κρυπτονομισμάτων, αναπτύχθηκε μία ολοκαίνουρια τεχνολογία, τα NFT. Το NFT (Non-fungible token) αποτελεί μία μονάδα ψηφιακών δεδομένων που ενσωματώνεται σε ένα ψηφιακό αρχείο (κειμένου, εικόνας, ήχου, βίντεο κ.τ.λ.) και μπορεί να επαληθευτεί σε ένα δίκτυο κρυπτογραφικής επαλήθευσης δεδομένων «Blockchain» (π.χ. Ethereum). Ουσιαστικά, πρόκειται για μία ψηφιακή υπογραφή που κατοχυρώνει την μοναδικότητα και την αδυναμία εναλλαγής ή τροποποίησης μίας πρωτότυπης ψηφιακής δημιουργίας και, κατ’ επέκταση, προστατεύει την αυθεντική έκφραση του δημιουργού. Επί του παρόντος, τα NFT βρίσκουν πολλές εφαρμογές στους διαδικτυακούς χώρους της τέχνης και των δημοπρασιών. Κατά το 1^ο τέταρτο του 2021, οι συνολικές πωλήσεις «συλλεκτικών» NFT άγγιξαν τα $2.000.000.000 [12]. Στην εποχή της παγκοσμιοποιημένης καταναλωτικής ανάγκης, η πρόβλεψη της ακριβούς εξέλιξης μίας τεχνολογίας τόσο νεαρής ηλικίας και τόσο μεγάλης διάδοσης καθίσταται δυσχερής.

Εν τούτοις, ορισμένα φιλοσοφικά ερωτήματα φαντάζουν αναπόδραστα. Τον Μάρτιο του 2021, η εταιρεία Injective Protocol έβγαλε σε δημοπρασία μία φωτογραφία-NFT από έναν χιουμοριστικό πίνακα του γνωστού δημιουργού γκράφιτι «Bansky», ο οποίος απεικόνιζε μία δημοπρασία πίνακα στον οίκο Christie's με την σατιρική επιγραφή «I can’t believe you morons actually buy this». Πριν την διεξαγωγή της δημοπρασίας, η εταιρεία ανάρτησε βίντεο που έδειχνε υπάλληλό της να καίει τον πραγματικό πίνακα, με ένα τελετουργικό δέος. Στην συνέχεια, το NFT της φωτογραφίας του καμένου πίνακα πωλήθηκε έναντι $380.000, ποσού πολύ υψηλότερου απ’ όσο είχε αγορασθεί ο πραγματικός. Αρκετοί παραλλήλισαν το μήνυμα της απεικονιζόμενης δημοπρασίας με την (πραγματική) δημοπρασία του NFT. Αρκετοί βρήκαν πρόδηλη την εμπορική στόχευση αυτής της κίνησης εντυπωσιασμού, δηλαδή την ανατίμηση του NFT, αλλά αυτή εγείρει οπωσδήποτε συνταρακτικούς προβληματισμούς. Ο εκπρόσωπος της εταιρείας Mirza Uddin δήλωσε ότι βλέπει το ίδιο το κάψιμο ως έκφραση τέχνης [13]. Μολονότι εδώ αναφερόμαστε σε εμπορικά και όχι πνευματικά δικαιώματα, δεν μπορούμε να προσπεράσουμε εύκολα το συμβάν. Το πραγματικό κάηκε με πανηγυρισμούς, προκειμένου να καταναλωθεί η μοναδική, «επίσημη» και παραστατική ανάμνησή του. Θαρρώ πως η ίδια αναλογία ισχύει για αρκετές ακόμη εκφάνσεις της μετανεωτερικότητας, της οποίας ο τελικός οντολογικός προορισμός θα φανεί οσονούπω στον ορίζοντα.

Ας μην λησμονούμε, λοιπόν, ότι η αντίληψη της πνευματικής (ή συμβατικής) ιδιοκτησίας και η συνακόλουθη νομική της θωράκιση αποτελούν συναρτήσεις με μεταβλητές που ορίζει η κατεύθυνση του πολιτισμού. Ως εκ τούτου, μεταβάλλονται στο πέρασμα των χρόνων, αποκαλύπτοντας την λογική και τις αξίες κάθε εποχής.

 

Ιωάννης Σαρρής, ResPublica 26/7/2021. 

 

[1] Adam Moore. Personality-Based, Rule-Utilitarian, and Lockean Justifications of Intellectual Property. The Handbook of Information and Computer Ethics. John Wiley & Sons, 2008, σελ.103-130.

[2] Αναφορικά με την συγγραφική ανωνυμία και την αδιαφορία του μεσαιωνικού κόσμου για την ταυτότητα του δημιουργού, βλέπε: Robert Griffin. Anonymity and Authorship. New Literary History, Vol. 30, No. 4. The Johns Hopkins University Press 1999, σελ.877-895.

[3] Ἀρχιμ. Ἀνδρόνικος Δημητρακόπουλος. Ἱστορία τοῦ Σχίσματος τῆς Λατινικῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλληνικῆς. Τύποις Ὄ. Βιγάνδου. Λειψία 1867, σελ.164.

[4] Ἰωσὴφ Μοναχοῦ τοῦ Βρυεννίου. Μελέτη περί τῆς τῶν Κυπρίων πρός τήν ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν μελετηθείσης ἑνώσεως (Β4). Τὰ εὑρεθέντα, Τόμ. Β΄. Τυπογραφία Βρεϊτκόπφ. Λειψία 1768, σελ.23.

[5] Τον 17^ο αιώνα, ο Γάλλος αββάς François Hédelin υπήρξε o πρώτος αμφισβητίας του Ομήρου. Βλ. Jacqueline de Romilly. A Short History of Greek Literature. University of Chicago Press, 1985, σελ.7.

[6] Ο Oswald Spengler θεωρεί ότι ο κλιμακούμενος φορμαλισμός στα γράμματα και τις τέχνες, μετά την εποχή του μπαρόκ, προαναγγέλλει την Παρακμή της Δύσης (στο ομώνυμο Magnum opus του). Ωσαύτως, τον παραλληλίζει με τον φορμαλισμό που προήγαγαν οι πρωτοεμφανιζόμενοι φιλόλογοι στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια, ολίγους αιώνες προ της αποδρομής του αρχαίου κόσμου.

[7] Ο συγγραφέας François Rabelais (1494-1553), στο έργο του Gargantua et Pantagruel, μέσα από τον χαρακτήρα του πρωτοποριακού δασκάλου Ponocrates, που λυτρώνει τον Pantagruel από την μηχανική αποστήθιση συμπιλημάτων (πρακτικώς αχρήστων) γνωμικών, σκιαγραφεί το υπόδειγμα του homo universalis, ενός νέου τύπου ανθρώπου που δεν αρκείται στις τετριμμένες βεβαιότητες του παρελθόντος, αλλά προάγει την ανοιχτόμυαλη αναζήτηση και την διανοητική ανέλιξη. Το ζήτημα αυτό το αναλύει βέλτιστα ο Αθανάσιος Γεωργιλάς στο δοκίμιο «Η Επαναστατική Μεταφυσική: Οι Θεολογικές Ρίζες της Νεωτερικότητας», Τό Ἔνζυμο, Τόμ.Θ΄ (Χειμώνας 2020-2021), σελ.16-17.

[8] «The coming into being of the notion of "author" constitutes the privileged moment of individualization in the history of ideas, knowledge, literature, philosophy, and the sciences». Πρόκειται περί αποσπάσματος από διάλεξη που παρέθεσε ο Γάλλος φιλόσοφος στη Société Française de Philosophie, στις 22/2/1969. Βλ. Joy E, et al. The Postmodern Beowulf: A Critical Casebook. West Virginia University Press, 2006, σελ.501.

[9] Eugene Vodolazkin. The New Middle Ages. First Things, Αύγουστος 2016. https://www.firstthings.com/article/2016/08/the-new-middle-ages (ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2021).

[10] Rector Holman. Comparison of Wikipedia and other encyclopedias for accuracy, breadth, and depth in historical articles. Reference Services Review, Vol. 36 No. 1, 2008, σελ.7-22.

[11] Σχετικά με τις ψυχολογικές επιδράσεις ενός μιμιδίου στον άνθρωπο-στόχο του, από τις οποίες εξαρτάται η επιτυχία του, βλέπε: Emily Wong, Keith Holyoak. Cognitive and motivational factors driving sharing of internet memes. Memory & Cognition, Vol. 49. Springer 2021, σελ.863-872.

[12] Robert Frank. NFT sales top $2 billion in first quarter, with twice as many buyers as sellers. CNBC, 13/4/2021. https://www.cnbc.com/2021/04/13/nft-sales-top-2-billion-in-first-quarter-with-interest-from-newcomers.html (ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2021).

[13] Cristina Criddle. Banksy art burned, destroyed and sold as token in 'money-making stunt'. BBC, 9/3/2021. https://www.bbc.com/news/technology-56335948 (ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2021).