Ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος στην τέχνη της ιταλικής αναγέννησης (β΄ μέρος)

Γράφει ο Αθανάσιος Κουκόπουλος, προπ. φοιτ. Τμημ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.

Μεταξύ 1459 και 1461 ο Benozzo Gozzoli νωπογραφεί με υπέρλαμπρη πολυτέλεια τους τοίχους του παρεκκλησίου του καινούριου μεγάρου των σημαντικότατων πατρώνων της Αναγέννησης στη Φλωρεντία, της οικογένειας των Μεδίκων.

Εικόνα 1. Η πομπή του νεαρότερου μάγου.

Εικόνα 2. Ο νεαρότερος μάγος.

Η μία από τις τρεις συνολικά συνθέσεις του Gozzoli που μας ενδιαφέρει είναι «η πομπή των τριών μάγων ή βασιλέων» (στην παράδοση της εποχής οι μάγοι που προσκύνησαν τον Χριστό παρουσιάζονταν ως βασιλείς). Η σύνθεση αυτή στην πραγματικότητα χωρίζεται σε τρεις τοίχους. Η εξωτική πομπή ξεκινά από τον ανατολικό τοίχο με τον νεότερο σε ηλικία μάγο, τον Γάσπαρ, με τον οποίο θα ασχοληθούμε πολύ λίγο. Ας αναφερθεί ότι οι μελετητές τον ταυτίζουν με τον Λαυρέντιο των Μεδίκων, τον αποκαλούμενο και ως «Μεγαλοπρεπή», εγγονό και διάδοχο του τότε ηγέτη της δυναστείας, Κοσμά. Θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει την Ασία.

Εικόνα 3. Η πομπή του μεσήλικα μάγου, σαφώς φτωχότερη… Μήπως τελικά ο θαυμασμός για το Βυζάντιο δεν είναι ανεξάντλητος;

Εικόνα 4. Ο μεσήλικας μάγος (λεπτομέρεια της εικόνας 3).

Ο μάγος που μας ενδιαφέρει είναι ο μεσήλικας, ο Βαλτάσαρ. Απεικονίζεται στον νότιο τοίχο. Πρόκειται για έναν αρκετά ώριμης ηλικίας βασιλιά με πιο σκουρόχρωμο δέρμα (αντιπροσωπεύει την Αφρική), καστανά μακριά μαλλιά, μουστάκι και κοντό μούσι, το οποίο δεν ξεκινά από τους φαβορίτες, όπως στο μετάλλιο του Pisanello αλλά φύεται μόνο στην περιοχή του πιγουνιού. Επιπλέον, δεν είναι μυτερό. Από την άλλη μεριά, οι σγουροί βόστρυχοι των μαλλιών του δεν ξεχωρίζουν τόσο μεταξύ τους καθέτως, όπως στο προαναφερόμενο μετάλλιο. Όμως η ομοιότητα με αυτό έγκειται στο ότι πέφτουν προς τα κάτω. Εάν εξετάσουμε τη μύτη, θα παρατηρήσουμε ότι στην ουσία υπάρχει μεγάλη ομοιότητα. Στο κομψοτέχνημα του Pisanello η μύτη σχηματίζει μία ελαφρά ακμή λίγο προς τα επάνω. Στο αριστούργημα του Gozzoli δε διακρίνεται και τόσο ξεκάθαρα, γιατί ο βασιλιάς δεν βρίσκεται σε στάση προφίλ. Ωστόσο, με μια προσεκτική ματιά φαίνεται ότι η ομοιότητα είναι μεγάλη. Το ένδυμά του είναι πράσινο με χρυσά φυτικά μοτίβα και καφετί σιρίτια. Επιπρόσθετα, δεν φέρει χαρακτηριστικό ελληνικό κεφαλοκάλυμμα αλλά ανατολίτικου τύπου στέμμα. Είναι λοιπόν ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος; Η ομοιότητα με τη μορφή του μεταλλίου δεν είναι τεράστια. Εν τούτοις, η ιδιαίτερα τιμητική θέση του άνδρα αυτού ως ενός από τους τρεις «βασιλείς»-μάγους σε συνδυασμό με το δέος που ένιωθαν οι Δυτικοί για το Βυζάντιο, την παραμονή του Ιωάννη και της συνοδείας του στη Φλωρεντία και τις προαναφερόμενες ομοιότητες επιβεβαιώνουν την ταύτιση με τον Ιωάννη. Βέβαια, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η μορφή του Βαλτάσαρ έχει εκπληκτικές ομοιότητες με τον έναν από τους τρεις μάγους του εικονοστασίου της «Προσκύνησης των Μάγων» του Gentile da Fabriano, το οποίο φιλοτεχνήθηκε το 1423. Η αμφισβήτηση λοιπόν της ταύτισης αυτής δεν είναι αδικαιολόγητη. Ωστόσο, δεν αποκλείεται. Θα μπορούσε να είναι μία πιο ιδεαλιστική απόδοση του Ιωάννη. Άλλωστε, οι μελετητές έχουν ταυτίσει και άλλα πρόσωπα της παράστασης με μέλη της συνοδείας του αυτοκράτορα, όπως τον Γεώργιο Πλήθωνα ή Γεμιστό, τον επίσκοπο Νικαίας και μετέπειτα καρδινάλιο Βησσαρίωνα, τον Ανδρόνικο Χαλκοκονδύλη και τον Ιωάννη Αργυρόπουλο. Επιπλέον, υπάρχουν στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας είχε χαραχτεί βαθιά στη μνήμη του Κοσμά των Μεδίκων.

Εικόνα 5. Η κεφαλή του μεσήλικα μάγου (λεπτομέρεια της εικόνας 4).

Εικόνα 6. Η προσκύνηση των Mάγων του Gentile da Fabriano (λεπτομέρεια). Είναι εμφανής η ομοιότητα του μεσαίου μάγου με τον Βαλτάσαρ του Gozzoli. 

Αξίζει να σημειωθεί, ακόμη, πως οι ερευνητές έχουν ταυτίσει τον τελευταίο και μεγαλύτερο σε ηλικία μάγο, τον Μελχιόρ, με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωσήφ Β΄, ο οποίος συμπεριλαμβανόταν φυσικά στη συνοδεία του αυτοκράτορα Ιωάννη. Απεικονίζεται στον δυτικό τοίχο. Δεν αποκλείεται να είναι όντως ο Ιωσήφ δεδομένου ότι η μορφή έχει μακριά λευκή γενειάδα. Ο μάγος αυτός εδώ αντιπροσωπεύει την Ευρώπη. Ας αναφερθεί, επιπρόσθετα, ότι και οι τρεις μάγοι, όπως και η πλειονότητα των απεικονιζόμενων μορφών της σύνθεσης, είναι έφιπποι. Τέλος, το τοπίο θυμίζει την περιοχή της Τοσκάνης, η οποία βρίσκεται στη βόρεια Ιταλία (εκεί βρίσκεται και η Φλωρεντία).

Εικόνα 7. Η πομπή με τον τελευταίο μάγο στριμωγμένο στην κάτω αριστερή γωνία.

Εικόνα 8. Ο ηλικιωμένος μάγος.

Το 1473 ο Pietro Perugino ζωγραφίζει στην πόλη της Perugia μαζί με άλλους πέντε ομοτέχνους του οκτώ πίνακες. Τα θέματά τους συνίστανται σε κάποια θαύματα ενός τοπικού μετασχισματικού «Αγίου», του Βερναρδίνου της Siena. Προορίζονταν για μία κόγχη στον ναό του Αγίου Φραγκίσκου al Prato. Η ζωγραφική της Φλωρεντίας άσκησε μεγάλη επίδραση στον σημαντικότερο ίσως ζωγράφο της σχολής της Umbria. Θα μπορούσε λοιπόν να λείπει ο Ιωάννης Η΄; Στον πίνακα «Ο Άγιος Βερναρδίνος θεραπεύει το έλκος του στομάχου της κόρης του Giovanni Petrazio da Rieti» ο θεατής διακρίνει στο αριστερό τμήμα έναν άνδρα με στραμμένα τα νώτα του προς αυτόν και ενδεδυμένο πολύπλοκα με διάφορα υφάσματα. Οι βόστρυχοι στο πίσω μέρος των καστανών μακριών μαλλιών του παραπέμπουν ξεκάθαρα στο μετάλλιο του Pisanello. Ένα ακόμη ισχυρό αποδεικτικό είναι και το ελληνικό κεφαλοκάλυμμα που φέρει η μορφή. Πρόκειται αναμφισβήτητα για τον αυτοκράτορα Ιωάννη.

Εικόνα 9. Ο Άγιος Βερναρδίνος θεραπεύει το έλκος του στομάχου της κόρης του Giovanni Petrazio da Rieti.

Η μορφή του μπορεί να αναγνωριστεί με ασφάλεια και σε έναν ακόμη πίνακα της σειράς με τίτλο «Ο Άγιος Βερναρδίνος θεραπεύει τον Nicola di Lorenzo da Prato, στον οποίο επιτέθηκε ταύρος». Είναι ο πρώτος άνδρας της σύνθεσης από τα αριστερά. Φέρει σύνθετη ενδυμασία και ελληνικό κεφαλοκάλυμμα, το οποίο μοιάζει ιδιαίτερα με αυτό στο μετάλλιο του Pisanello. Τα πιο καστανόξανθα, αλλά μακριά, όπως προηγουμένως, μαλλιά πέφτουν προς τα κάτω στο πίσω μέρος του κεφαλιού (οι βόστρυχοι δεν ξεχωρίζουν τόσο καλά μεταξύ τους, όπως στον προηγούμενο πίνακα) και τα ασυνήθιστα σε σχέση με τις άλλες περιπτώσεις μακριά γένια απολήγουν σε δύο μικρούς μυτερούς βοστρύχους. Το ζήτημα είναι πώς μπορεί να εξηγηθεί η διαφορά στη μορφή και το χρώμα της κώμης και της γενειάδας τόσο μεταξύ των πινάκων της ίδιας σειράς, όσο και σε σχέση με τις προγενέστερες απεικονίσεις. Όσον αφορά στο πρώτο ζήτημα, μία πειστική εξήγηση είναι ότι οι πίνακες αυτοί, όπως προαναφέρθηκε, είναι προϊόν εργασίας έξι διαφορετικών ζωγράφων. Το χέρι του Perugino αναγνωρίζεται πιο πειστικά στον πρώτο από τους δύο πίνακες που παρατέθηκαν. Όσον αφορά στο δεύτερο, είναι λογικό να υπάρχουν αποκλίσεις αρκετά χρόνια μετά την έλευση του Ιωάννη στη Φλωρεντία και οι καλλιτέχνες να θέλουν να βάλουν τη δική τους «ιδεαλιστική πινελιά». Έτσι, δεν μπορεί να τεθεί ζήτημα αμφισβήτησης της ταύτισης. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι η μορφή στα δεξιά του Ιωάννη στον δεύτερο πίνακα με τη λευκή γενειάδα και το παρόμοιο κεφαλοκάλυμμα ενδέχεται να είναι ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωσήφ Β΄. Γιατί λοιπόν αυτά τα πρόσωπα σε ένα τελείως άσχετο για τα ίδια θέμα; Διότι η ακτινοβολία του Βυζαντίου και αυτών των προσώπων ειδικά για τους Δυτικούς είναι τεράστια.

Εικόνα 10. Ο Άγιος Βερναρδίνος θεραπεύει τον Nicola di Lorenzo da Prato, στον οποίο επιτέθηκε ταύρος. Μήπως ταυτόχρονα είναι και δήλωση υποταγής στην «αυθεντικότητα» του Καθολικισμού, δεδομένου ότι ο Βερναρδίνος είναι άγιος της Δύσης;

Τον Ιωάννη πιθανότατα ζωγράφισε και ένας ακόμη καλλιτέχνης, ο Vittore Carpaccio. Η μορφή του μπορεί να εντοπιστεί στον πίνακα «Η εις διάκονον χειροτονία του Αγίου Στεφάνου» (1511), φιλοτεχνημένο για τη Scuola (=εκκλησιαστική αδελφότητα) του Αγίου Στεφάνου στη Βενετία. Επάνω σε ένα αρκετά ψηλό κρηπίδωμα (βαθμιδωτή βάση) στο πρώτο επίπεδο της σύνθεσης ο Απόστολος Πέτρος χειροτονεί τον πρωτομάρτυρα. Κάτω από αυτό το κρηπίδωμα παρευρίσκονται μορφές προερχόμενες από διάφορους πολιτισμούς. Στο αριστερό τμήμα ένας άνδρας με σύνθετη ενδυμασία, ελληνικό κεφαλοκάλυμμα και μακριά γκρίζα μυτερή γενειάδα συνομιλεί με δύο ανατολίτες, οι οποίοι φορούν στο κεφάλι φέσια και σαρίκια. Θα μπορούσε να απουσιάζει ο αυτοκράτορας Ιωάννης από μία κοσμοπολίτικη σύνθεση, σε υψηλότατο σημείο της οποίας βρίσκεται ο Απόστολος Πέτρος, διάδοχοι του οποίου υποτίθεται πως είναι οι Πάπες της Ρώμης;

Εικόνα 11. Η εις διάκονον χειροτονία του Αγίου Στεφάνου.

Εικόνα 12. Λεπτομέρεια της εικόνας 11.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και παρά το σχίσμα οι Ιταλοί ειδικά δε σταματούν να εκφράζουν έμπρακτα το θαυμασμό τους για τον βυζαντινό πολιτισμό. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι δεν επιβουλεύονταν τα βυζαντινά εδάφη και την υποταγή της Ορθοδοξίας, όπως αποδεικνύουν τα ιστορικά γεγονότα. Όμως το γεγονός ότι το βυζαντινό στυλ, η maniera greca, όπως το αποκαλούσαν, ήταν κυρίαρχο τουλάχιστον στη ζωγραφική της μεσαιωνικής Ιταλίας επιβεβαιώνει την ακτινοβολία της «Ρωμαίων πολιτείας» ακόμη και στους εχθρούς της. Και η απεικόνιση του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου χρόνια μετά το θάνατό του, ακόμη κι αν στην ουσία η ένωση απέτυχε, δείχνει το δέος των Δυτικών για την εξωτική και υπέρλαμπρη αυτοκρατορία του μεσαιωνικού ελληνισμού.

ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

Bradshaw Marilyn, “Pietro Perugino: An Annotated Chronicle”, Pietro Perugino-Master of the Italian Renaissance, The Grand Rapids Art Museum, Grand Rapids, Michigan 1997.

Garibaldi Vittoria, “Pietro Perugino of Perugia-from “Pietro, the painter of Città della Pieve” (M. Petri pictoris de Castro Plebis) to “Pietro Perugino” (Petrus Perusinus)”, Pietro Perugino-Master of the Italian Renaissance, The Grand Rapids Art Museum, Grand Rapids, Michigan 1997.

Kent Dale, Cosimo de’ Medici and the Florentine Renaissance, Yale University Press, New Haven and London 2000.

www.smb.museum

Αρχικά δημοσιευμένο στο 90ο τεύχος Ιουλίου-Αυγούστου 2019 του περιοδικού Ευλογία της Ι.Μ.Θ.