Ο Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος στην τέχνη της ιταλικής αναγέννησης (α΄ μέρος)

Γράφει ο Αθανάσιος Κουκόπουλος, προπ. φοιτ. Τμημ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.

«Οι Έλληνες φορούσαν πολυτελέστατα ενδύματα από βυζαντινό μετάξι και η περιβολή τους είχε μεγαλύτερη αυστηρότητα και μεγαλοπρέπεια από των Λατίνων… Ο αυτοκράτορας φορούσε έναν πολύτιμο, μεταξωτό, ολοκέντητο μανδύα και ένα ελληνικό κεφαλοκάλυμμα με ένα υπέροχο κόσμημα στην κορυφή του. Ήταν πανέμορφος με τη βυζαντινή του γενειάδα». Τη γοητεία που εξακολουθούσε να ασκεί το Βυζάντιο ακόμη και στους καιρούς της παρακμής του αποτυπώνει, όπως παρατηρούμε, με γλαφυρότητα ο ιστοριογράφος Vespasiano de’ Bistici αναφερόμενος στη συνοδεία 700 περίπου ατόμων του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου (βασιλεία: 1425-1448), ο οποίος μετέβη στην Ιταλία, προκειμένου να ξεκινήσουν οι εργασίες μίας συνόδου για την ένωση Ορθοδοξίας και Καθολικισμού. Απώτερος στόχος ήταν η αποστολή βοήθειας από τη Δύση για την αντιμετώπιση της οθωμανικής απειλής. Πρόκειται για τη γνωστή σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439).

Ο Ιωάννης ήταν παλιός γνώριμος της Δύσης. Το 1423 ως συναυτοκράτορας του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου είχε μεταβεί ξανά στην Ιταλία, για να ζητιανέψει πάλι τη βοήθεια των Δυτικών αλλά αυτό που έμεινε τελικά από εκείνη την επίσκεψη ήταν… μία «δημιουργική ασάφεια» (για να δανειστώ την έκφραση ενός άλλου Ιωάνη, με ένα «ν» παρακαλώ…).

Οι Δυτικοί, που παρά την όποια έχθρα τους με το Βυζάντιο λόγω του διαφορετικού δόγματος σε μεγάλο βαθμό δεν σταμάτησαν ποτέ να επηρεάζονται από αυτό -και αρκετοί ακόμη και να το θαυμάζουν-, δεν θα μπορούσαν να μην απεικονίσουν τον άνθρωπο που έκανε το ένα βήμα για την ένωση των δύο ομολογιών, πόσο μάλλον όταν αυτός ο άνθρωπος ήταν ο Βυζαντινός αυτοκράτορας. Έτσι, τα πινέλα των Ιταλών ζωγράφων της πρώιμης αναγέννησης (15ος αιώνας) με αφορμή το γεγονός αυτό «πήραν φωτιά», παρά το γεγονός ότι η συμφωνία στην ουσία δεν εφαρμόστηκε στην πράξη, τουλάχιστον άμεσα.

Ωστόσο, η πρώτη απεικόνιση του αυτοκράτορα Ιωάννη δεν είναι ζωγραφική. Προέρχεται απλώς από μία ασυνήθιστη έως τα χρόνια εκείνα τέχνη, αυτή του μεταλλίου. Ο Pisanello, ο οποίος έδρασε και στη Φερράρα και αναβίωσε την τέχνη αυτή για πρώτη φορά μετά την αρχαιότητα, επιλέγει να απεικονίσει στο μπροστινό μέρος τον Ιωάννη σε  προφίλ με το χαρακτηριστικό ψηλό ελληνικό κεφαλοκάλυμμα με ένα πραγματικά υπέροχο –όπως παραδέχεται και ο de’ Bistici- κόσμημα στην κορυφή του, καθώς και με μυτερή γενειάδα και σχετικά μακρούς βοστρύχους μαλλιών στο πίσω μέρος να πέφτουν προς τα κάτω. Το βλέμμα του αποπνέει, θα λέγαμε, μελαγχολία και ταυτόχρονα ένα αίσθημα υπερηφάνειας· μελαγχολία και στενοχώρια για την ταπείνωση της αυτοκρατορίας μπροστά στον κίνδυνο της ολοκληρωτικής της κατάρρευσης· υπερηφάνεια (ή τουλάχιστον ό,τι απέμεινε από αυτήν) για τον σπουδαίο πολιτισμό που κουβαλά στις πλάτες του. Είναι αξιοπρόσεκτο το ότι ο Pisanello δημιουργεί και μία εξαιρετικά καλλιγραφημένη επιγραφή, η οποία μας πληροφορεί πως πρόκειται όντως για τον Ιωάννη. Συγκεκριμένα, γράφει: ΗΩΑΝΝΗΣ (προφανώς τα ελληνικά του δεν ήταν άψογα) ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΡΩΜΑΙΩΝ Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ. Εντυπωσιακή είναι η χρήση του όρου «ΡΩΜΑΙΩΝ». Σε αντίθεση με την έως τότε εμμονή των Δυτικών να αποκαλούν τον Βυζαντινό αυτοκράτορα είτε imperatorem Constantinopolitanum, είτε imperatorem/regem Graecorum αρνούμενοι πεισματικά πως είναι ο διάδοχος των Ρωμαίων προκατόχων του, ο Pisanello του αποδίδει τον τίτλο που υπεράσπιζαν οι ίδιοι οι Βυζαντινοί από την στέψη του Καρλομάγνου το 800 και έπειτα. Με αυτόν τον τρόπο αποδεχόταν στην ουσία την βυζαντινή πολιτική ιδεολογία, σύμφωνα με την οποία όλοι οι λαοί του κόσμου αποτελούν μία ιεραρχημένη «πυραμίδα», στην κορυφή της οποίας βρίσκεται ο Βυζαντινός αυτοκράτορας, ο οποίος έχει ως στόχο τη σωτηρία όλης της οικουμένης. Οι Βυζαντινοί πίστευαν επιπλέον πως όλα τα εδάφη που ανήκαν κάποτε στην αυτοκρατορία δικαιωματικά τους ανήκαν, αν και αυτή την περίοδο, για την οποία μιλάμε, ήταν εκ των πραγμάτων αδύνατο να εγείρουν τέτοιες αξιώσεις. Και προφανώς ο Pisanello το καταλάβαινε καλά. Αυτή η επιγραφή είναι περισσότερο, αν όχι εξ ολοκλήρου, μία αναγνώριση του τεράστιου πνευματικού κύρους που περιέβαλλε τον Βυζαντινό αυτοκράτορα παρά αποδοχή της πολιτικής του εξουσίας στη Δύση. 

Στο πίσω μέρος ο έφιππος αυτή τη φορά αυτοκράτορας (δε λείπει το χαρακτηριστικό του ψηλό κεφαλοκάλυμμα) κινούμενος σε ένα βραχώδες τοπίο κατευθύνεται σε μία στήλη που επιστέφεται από σταυρό. Πρόκειται πιθανόν για μία υποδήλωση ότι με την προθυμία του για υποταγή στην ουσία στον Πάπα «επέστρεψε στον αληθινό δρόμο του Θεού». Πίσω από αυτόν βρίσκεται ένας επίσης έφιππος ακόλουθός του, ο οποίος μαζί με το άλογό του στρέφει τα νώτα του προς τον θεατή. Η επιγραφή του πίσω μέρους είναι δίγλωσση (σε ελληνικά και λατινικά): ΕΡΓΟΝ ΤΟΥ ΠΙΣΑΝΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ-OPUS PISANI PICTORIS. Έτσι, το ιπποτικό (στο πίσω μέρος του μεταλλίου) πνεύμα του μεσαίωνα συνδυάζεται με το ανθρωποκεντρικό (στο μπροστινό μέρος) πνεύμα της αναγέννησης προς τιμήν αυτού του τόσο σημαντικού για τη Δύση άνδρα.

Το μετάλλιο του Pisanello, το πρώτο γνωστό και σωζόμενο παράδειγμα μεταλλίου μετά την αρχαιότητα, εφόσον διαθέτει επιγραφή, με την οποία η μπροστινή αλλά και η κεντρική μορφή στο πίσω μέρος, ταυτίζονται με τον Ιωάννη Η΄, προσφέρει δυνατότητα ταύτισης της μορφής του αυτοκράτορα σε διάφορα ζωγραφικά έργα.

Εικόνες 1 & 2. Το μετάλλιο του Pisanello. Κόπηκε πολλές φορές και χρησιμοποιήθηκε είτε ως διπλωματικό δώρο, είτε ως συλλεκτικό αντικείμενο.

Το διάστημα 1452-1462 περίπου ο Piero della Francesca νωπογραφεί στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου στο Arezzo. Το θέμα του προγράμματος είναι η λεγόμενη Ἱστορία τοῦ Ἀληθοῦς Σταυροῦ, μια σειρά από προτυπώσεις και εμφανίσεις του Τιμίου Σταυρού από την Παλαιά Διαθήκη μέχρι και τη βυζαντινή εποχή. Έχει ερμηνευθεί πως αποτελεί μήνυμα για την οργάνωση μιας νέας σταυροφορίας εναντίον των Οθωμανών, διόλου απίθανο. Ο della Francesca είχε δει τον αυτοκράτορα Ιωάννη το 1439 κατά τη διάρκεια των εργασιών της συνόδου στη Φλωρεντία. Γιατί λοιπόν να μην παρακινήσει τους Ευρωπαίους ηγεμόνες να ξεκινήσουν μια νέα σταυροφορία ενθυμούμενοι τον άνθρωπο που δήλωσε υποταγή στον Πάπα; Έτσι, στη σκηνή της μάχης του Κωνσταντίνου στην Μουλβία γέφυρα ο ίδιος ο Μέγας Κωνσταντίνος, ο οποίος φυσικά προπορεύεται του στρατεύματος κρατώντας έναν μικρό σταυρό, καταδιώκει τον αντίπαλό του, Μαξέντιο και απεικονίζεται σε απόλυτο προφίλ, φέρει τα χαρακτηριστικά του Ιωάννη Η΄. Και αυτά μπορούν να αναγνωριστούν με πολύ μεγάλη ασφάλεια: περιποιημένη μυτερή γενειάδα και ελληνικό κεφαλοκάλυμμα, όπως και στο μετάλλιο του Pisanello. Με την ίδια λογική αλλά με λιγότερη ασφάλεια λόγω του ότι σε αυτή την περίπτωση ο Μ. Κωνσταντίνος δεν απεικονίζεται σε προφίλ και ένας φρουρός κρύβει σε μεγάλο βαθμό το κάλυμμα της κεφαλής του, μπορούμε να εξετάσουμε και το όνειρο του Κωνσταντίνου. Άγγελος Κυρίου με στραμμένα τα νώτα του στον θεατή κατέρχεται στη σκηνή του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του φανερώνει το μυστικό της μελλοντικής του νίκης, τον Τίμιο Σταυρό. Ο Μ. Κωνσταντίνος κοιμάται ακόμη. Τα γένια του απολήγουν σε δύο βοστρύχους, οι οποίοι όμως είναι μυτεροί, όπως και στην περίπτωση των προαναφερθέντων απεικονίσεων σε προφίλ. Το κάλυμμα της κεφαλής δεν αποκλείεται να είναι το χαρακτηριστικό ελληνικό κεφαλοκάλυμμα. Επομένως, θα μπορούσαμε και εδώ να έχουμε τον Μ. Κωνσταντίνο ως Ιωάννη Η΄, δεδομένου κιόλας ότι στην περίπτωση της μάχης της Μουλβίας ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας έχει σίγουρα τα χαρακτηριστικά του προτελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα.

Εικόνα 3. Η μάχη της Μουλβίας γέφυρας.

Εικόνα 4. Λεπτομέρεια εικόνας 3. Ο Μέγας Κωνσταντίνος ως Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος.

 

Εικόνα 5. Το όραμα του Κωνσταντίνου.

Εικόνα 6. Λεπτομέρεια της εικόνας 5.

Τον Ιωάννη Η΄ φαίνεται πως ο ίδιος ζωγράφος απεικόνισε και σε μία άλλη περίπτωση. Πρόκειται για την Μαστίγωση του Χριστού (περίπου 1455) του δουκικού μεγάρου (palazzo ducale) του Urbino. Δύο άνδρες μαστιγώνουν το Χριστό μέσα σε μία κλασικής αρχιτεκτονικής στοά, ενώ αριστερά αυτής της σκηνής βρίσκεται καθισμένος σε θρόνο ένας άνδρας με ελληνικό κεφαλοκάλυμμα αλλά και μυτερή γενειάδα, αν και λιγότερη συγκριτικά με τις άλλες περιπτώσεις. Μάλλον πρόκειται και πάλι για τον Ιωάννη Η΄. Το περίεργο είναι ότι σε αυτή τη θέση που απεικονίζεται θυμίζει μάλλον… τον Πόντιο Πιλάτο! Άρα πώς μπορεί να ερμηνευθεί (γενικά και η παρουσία των άλλων δευτερεύουσας σημασίας προσώπων προκαλεί ερωτηματικά); Έχει διατυπωθεί η άποψη πως η όλη σύνθεση παραπέμπει στα βάσανα που υφίσταται ο ελληνισμός από τους Οθωμανούς. Όμως γιατί να επιλέξει ο della Francesca να απεικονίσει τον Ιωάννη ως εκτελεστή στην ουσία του Χριστού; Μήπως για να μεμφθεί τους Βυζαντινούς και τον Ιωάννη Η΄ προσωπικά για την αδυναμία και το κυριότερο την απροθυμία τους να εφαρμόσουν στην πράξη την ένωση; (Συνεχίζεται…)

Εικόνα 7. Η Μαστίγωση του Χριστού. Λεπτομέρεια.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Campbell Steph. J. & Cole Mich. W., A New History of Italian Renaissance Art, Thames & Hudson, London 2012.

Καραγιαννόπουλος Ιωάν., Το βυζαντινό κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001.

Λαμπράκη-Πλάκα Μαρ., Ιταλική αναγέννηση-τέχνη και κοινωνία-τέχνη και αρχαιότητα, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2004.

Χαραλαμπίδης Άλκ., Η ιταλική αναγέννηση-αρχιτεκτονική-γλυπτική-ζωγραφική, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2014.

Χρυσάνθου Χρήστ., Ιταλική ζωγραφική του XIV και XV αιώνα, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Αθήναι 1996.

Αρχικά δημοσιευμένο στο 89ο τεύχος Μαΐου-Ιουνίου 2019 του περιοδικού Ευλογία της Ι.Μ.Θ.