Η κατάρρευση του πολιτισμού

"Οι σπουδαίοι πολιτισμοί δεν δολοφονούνται. Θέτουν τέρμα στη ζωή τους με τα ίδια τους τα χέρια."

-Άρνολντ Τόινμπι, A Study of History (1934)

Thomas Cole, The Course of Empire Desolation (1836)

    Τον Οκτώβριο του 2024 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νησίδες το νέο βιβλίο του Αθανασίου Γεωργιλά με τίτλο "Η κατάρρευση του πολιτισμού: Η παρακμή και η πτώση των ανακτορικών κοινωνιών στο Αιγαίο της εποχής του Χαλκού". Πρόκειται για ένα τολμηρό και πρωτότυπο πόνημα που έρχεται να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά της σχολαστικού τύπου αρχαιολογίας στην Ελλάδα, ακολουθώντας τον κοινωνιολογικό - ανθρωπολογικό προσανατολισμό των αρχαιολόγων στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Όπως υποδηλώνει εύγλωττα ο τίτλος, το πόνημα πραγματεύεται τις συνθήκες που οδήγησαν στην κατάρρευση των ελλαδικών πολιτισμών της εποχής του Χαλκού, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στον Μυκηναϊκό.  Αναλύοντας και συγκρίνοντας τα νεώτερα συμπεράσματα της Αρχαιολογίας, της Ανθρωπολογίας, της Γλωσσολογίας, της Ιστορικοσυγκριτικής μυθολογίας, της Αρχαιογενετικής, της Παλαιοβοτανικής, της Παλαιοκλιματολογίας και άλλων επιστημονικών πεδίων, οι προβληματισμοί του συγγραφέα αφορμώνται από την ιστορία και απολήγουν σε επίκαιρες ανθρωπολογικές υποθέσεις και διαπιστώσεις. 

    Στην επιστημολογική θεμελίωση του βιβλίου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει  η θεωρία του ανθρωπολόγου Joseph A. Tainter περί κατάρρευσης των σύνθετων κοινωνιών (The Collapse of complex societies, 1988). Σύμφωνα με τον Tainter, οι επιλογές που οδηγούν έναν πολιτισμό στην άνθησή του ευθύνονται εν τέλει και για την αποδρομή του. Αρχικά, καθώς η αναπτυσσόμενη κοινωνία γίνεται ολοένα και πιο σύνθετη, οι κοινωνικοί ρόλοι που μπορεί να έχει ένα μέλος της αυξάνονται εκθετικά. Το πολιτισμικό σύστημα περιπλέκεται και για την συντήρηση των αυξανόμενων λειτουργιών του απαιτείται εντατικοποίηση της ενεργειακής επένδυσης, της δαπάνης φυσικών και ανθρώπινων πόρων. Πέραν ενός σημείου, όμως, οι διαθέσιμοι πόροι και τα μέσα αξιοποίησής τους δεν μπορούν να υποστηρίξουν αυτήν την εντατικοποίηση, με αποτέλεσμα οι καταβαλλόμενες προσπάθειες να γίνονται δυσανάλογα επίπονες σε σχέση με το αποκομιζόμενο όφελος. Κατά συνέπεια, το κόστος διαβίωσης αυξάνεται και το οικοσύστημα υποβαθμίζεται από την υπερεκμετάλλευση σε συνδυασμό με ενδεχόμενες περιβαλλοντικές μεταβολές. Σε αντίθεση με την έννοια της παρακμής που έχει ηθικό και αξιολογικό υπόβαθρο, η συστημική κατάρρευση μπορεί να υπολογιστεί και να εκφραστεί με τεχνικούς όρους, καθώς αποτελεί μία αντίστροφη της ανάπτυξης διαδικασία που, αρχικά τουλάχιστον, οδηγεί στη συρρίκνωση του πολιτισμού. Στο πλαίσιό της, ατονούν η κοινωνική διαστρωμάτωση, η κοινωνική κινητικότητα και οι επαγγελματικές εξειδικεύσεις. Επιπλέον, μειώνονται οι οικονομικές συναλλαγές και η ροή πληροφοριών και εμπορευμάτων από και προς μακρινές περιοχές. Αναπόδραστα, εξασθενίζει ο ιδεολογικός και διοικητικός έλεγχος της κεντρικής εξουσίας πάνω στις μάζες και εμφανίζονται τάσεις αυτονόμησης στην περιφέρεια, που ενδέχεται να προκαλέσουν εμφύλιες συγκρούσεις και κοινωνικές ανατροπές. Παρά την τελική εξάρθρωση του διοικητικού συστήματος, βέβαια, ο υφιστάμενος πολιτισμός μπορεί να αναβιώσει από εσωστρεφείς κοινότητες μικρότερης κλίμακας, που παρουσιάζουν μεγαλύτερη ευελιξία προσαρμογής στις νέες συνθήκες σε σχέση με το δύσκαμπτο σύστημα που κατέρρευσε και άρα ανθεκτικότητα. 

Βιβλιοπαρουσίαση: «Η ΘΥΣΙΑ» του Νικόλα Γκιμπιρίτη (εκδόσεις ΝΗΣΙΔΕΣ, 2023)

     Του Αθανασίου Γεωργιλά

    Το πρώτο πράγμα που οφείλουμε όταν παρουσιάζουμε ένα νέο βιβλίο είναι να το κατατάξουμε στο συγγραφικό είδος που ανήκει. Ασφαλώς, η πιο αυτονόητη επιλογή για το βιβλίο του Νικόλα Γκιμπιρίτη «Η ΘΥΣΙΑ» θα ήταν να το κατατάξουμε στο συγγραφικό είδος του μυθιστορήματος. Αλλά με τον όρο μυθιστόρημα μπορούμε σήμερα να μιλήσουμε σχεδόν για τα πάντα αφού το μυθιστόρημα έχει πάψει πλέον να συνδέεται αποκλειστικά με τη συγγραφική δραστηριότητα και χρησιμοποιείται εκτενώς για να περιγράψει κάθε γλυκανάλατη απόπειρα βιωματικής εκτροπής: από τις πιο σαχλές διαφημίσεις που υπόσχονται ανεπανάληπτες καταναλωτικές εμπειρίες μέχρι τα ευτελή αναγνώσματα «τσέπης» τύπου «Άρλεκιν». Συχνά μάλιστα ακούμε να λένε για κάποιον ότι ζει στον μυθιστορηματικό κόσμο του, εννοώντας ότι ονειροπολεί μια ζωή πέρα από τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Συνεπώς, ο όρος «μυθιστόρημα» έχει πάψει να προσδιορίζει το ειδικό συγγραφικό είδος που γνωρίζουμε και σχετίζεται με οτιδήποτε εκτρέπεται από τα αναμενόμενα όρια της συνηθισμένης εμπειρίας. Μυθιστορηματικό είναι το εξαιρετικό, το σπάνιο, το επιτηδευμένο, το μη συνηθισμένο. Είναι ο γαλαζοαίματος πρίγκιπας που αρνείται το στέμμα του, η διάσημη ηθοποιός που αποχαιρετά την καριέρα της για να παντρευτεί έναν Σαουδάραβα Σεΐχη, ο νούμερο ένα δημόσιος κίνδυνος που τρομοκρατεί την κοινωνία. Κάθε εξαιρετική ζωή είναι «μυθιστορηματική» γιατί ξεφεύγει από τα τετριμμένα όρια της πραγματικής ζωής.