Η ιστορική εξέλιξη της "βυζαντινής" ταυτότητας και η ελληνική της διάσταση

Aπό το βιβλίο "ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ: Ιστορία, Ταυτότητα, Πολιτισμός" του Ιωάννη Σαρρή, που κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 2022 από τις Εκδόσεις Ζήτρος (1ο μέρος κεφαλαίου ΙΒ΄: "Έθνος, γένος και συλλογική ταυτότητα", σελ.267-277).

Ο Δαυίδ συνθέτοντας ψαλμούς, δίπλα στην προσωποποιημένη Μελωδία. Ιστόρηση του 10ου αιώνος από το "Ψαλτήρι των Παρισίων". Bibliothèque Nationale MS. gr. 139, Παρίσι.

   Η αρχαία ελληνική λέξη ἔθνος, είτε αυτούσια (ethno-) είτε δια της λατινογενούς αντιστοίχου της (nation), χρησιμοποιήθηκε επί χιλιετίες για να περιγράψει, σε διάφορες περιστάσεις, έναν ομοιογενή λαό με συγκροτημένη ταυτότητα και συναίσθηση της μοναδικότητός του. Προς το παρόν θα μεταχειρισθούμε αυτόν τον πολύ απλοϊκό και άρα κοινώς αποδεκτό ορισμό, χωρίς να παραγνωρίζουμε ότι έχουν διατυπωθεί πολλοί, ενίοτε αλληλοσυγκρουόμενοι ορισμοί. Η αντίληψη της εθνικής ταυτότητος μεταβάλλεται από εποχή σε εποχή, από πολιτισμό σε πολιτισμό και από έθνος σε έθνος. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, εφόσον δεν αντιμετωπίζεται σύμφωνα με τα δεδομένα της εκάστοτε συγκυρίας, τυγχάνει συχνά παρανοήσεων και ιδεολογικής αποχρώσεως στρεβλώσεων. Εν τούτοις, η κριτική εξέταση του τρόπου δια του οποίου εξελίχθηκε η περί έθνους αντίληψη στην υπερχιλιετή ιστορία του Βυζαντίου οδηγεί σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα ιστορικής, εθνολογικής και κοινωνιολογικής φύσεως. Ας δούμε, λοιπόν, ποιος ήταν κάθε φορά ο καθοριστικότερος παράγων που συνέδεε οριζοντίως τους Ρωμιούς.

Ο Wilhelm Wundt και οι απαρχές της ψυχολογικής επιστήμης

Wilhelm Maximilian Wundt (1832-1920)

Το ενδιαφέρον για την φύση και τις λειτουργίες της αντίληψης, της νόησης, των συναισθημάτων και κάθε τινός σχετιζομένου με την μυστηριώδη έννοια της «ψυχής» δεν είναι πρόσφατο. Είναι σύμφυτο με την πολιτισμική ανέλιξη του ανθρώπου και την πηγαία ανάγκη του για αυτογνωσία και ετερογνωσία. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, το γεγονός ότι κάθε εποχή και πολιτισμός έχει γεννήσει παραδόσεις, στοχασμούς και μύθους που σήμερα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ψυχολογικοί. Άλλωστε, τα έργα πρωτοπόρων της ψυχανάλυσης, όπως του Sigmund Freud και του Carl Jung, βρίθουν μυθολογικών συμβολισμών και επιρροών. Από αρχαιοτάτων χρόνων, οι διερωτήσεις αναφορικά με τον ανθρώπινο ψυχισμό εκπορεύονταν από τον χώρο της φιλοσοφίας. Ωστόσο, από τον 18ο αιώνα κι έπειτα, ο νεωτερικός ορθολογισμός του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ανέδειξε την επιστημονική μέθοδο ως τον μοναδικό τρόπο απόκτησης συστηματικά επαληθευόμενων γνώσεων για τον φυσικό κόσμο. Η επιστημονική μέθοδος βασιζόταν στις αρχές του Θετικισμού και έτσι περιελάμβανε την διατύπωση επιστημονικών υποθέσεων ερειδόμενων στον ορθό λόγο και τον έλεγχο αυτών μέσω πειραμάτων και εμπειρικής παρατήρησης. Οι άνθρωποι ζουν εντός του φυσικού κόσμου, αλλά μπορούν να μελετηθούν με θετικιστικά εργαλεία όπως το περιβάλλον τους; Η βιολογία έδωσε μία καταφατική απάντηση, η οποία ίσχυε τουλάχιστον για το άμεσα παρατηρήσιμο σώμα τους. Τί γίνεται όμως με την «αόρατη» ψυχή τους; Τον 19ο αιώνα κάποιοι επιστήμονες, με προεξάρχοντα τον Γερμανό Wilhelm Wundt (1832-1920), υποστήριξαν ότι με την ίδια επιστημονική μέθοδο μπορούν να διερευνηθούν και οι πνευματικές λειτουργίες των ανθρώπων, εφόσον ακόμη και ό,τι δεν εποπτεύεται άμεσα από τις αισθήσεις αφήνει εποπτεύσιμα τα αποτελέσματά του και δύναται να οριστεί από τον λόγο.