Η σκοτεινή πλευρά του διαδικτύου

 Τοῦ Ιωάννη Σαρρῆ, ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὸ τεῦχος ΚΣΤ΄ τοῦ περιοδικοῦ "Τὸ Ἔνζυμο", σελ.12-21.  

Τὸ διαδίκτυο εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ ἐλάχιστα –πλὴν αὐξανόμενα– τεχνολογικὰ ἐπιτεύγματα ποὺ ἐπηρεάζουν τοὺς χρῆστες τους περισσότερο ἀπ’ ὅτι ἐκεῖνοι αὐτά, ἐνῷ γιὰ πολλοὺς ἔχει πλέον ἀναβαθμιστεῖ ἀπὸ μέσο σὲ αὐτοσκοπό. […] ἐλάχιστοι διευρύνουν τὶς γνώσεις τους ἀξιοποιῶντας τὶς δυνατότητες αὐτοῦ τοῦ φοβεροῦ ἐργαλείου. Οἱ περισσότεροι τὸ χρησιμοποιοῦν ἁπλῶς γιὰ νὰ ἱκανοποιοῦν τὶς ἕξεις τους καὶ νὰ διασκεδάζου ἐπιπόλαια. Ἡ χρήση τοῦ διαδικτύου συνδέεται μὲ σοβαροὺς κινδύνους γιὰ μεγάλο μέρος τῆς κοινωνίας. […] Τὸ ζητούμενο εἶναι οἱ ἄνθρωποι νὰ (ἐπαν)ανακαλύψουν μία πηγὴ ὀντολογικοῦ νοήματος στὴν ζωή τους, ὥστε νὰ μὴν ἀναζητοῦν εἰς μάτην εἰκονικὰ νοήματα σὲ ἐπικίνδυνες ἕξεις τοῦ διαδικτύου καὶ ὄχι μόνον. Γιατί κανένας Ἄνθρωπος ποὺ βιώνει ὑπαρξιακὴ πληρότητα δὲν καταδέχεται νὰ γίνει δοῦλος μηχανῶν καὶ ψηφίων.

1.     Ψυχολογικὴ προβληματική

Στὴν αὐγὴ τοῦ 21ου αἰῶνα, ἡ ἀνθρωπότητα ὑποδέχθηκε ἕνα θαῦμα τῆς τεχνολογίας, ποὺ ἐπρόκειτο νὰ μεταμορφώσει τὸν τρόπο ζωῆς ὅλων μας. Τὸ διαδίκτυο εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ ἐλάχιστα –πλὴν αὐξανόμενα– τεχνολογικὰ ἐπιτεύγματα ποὺ ἐπηρεάζουν τοὺς χρῆστες τους περισσότερο ἀπ’ ὅτι ἐκεῖνοι αὐτά, ἐνῷ στὰ μάτια πολλῶν ἔχει πλέον ἀναβαθμιστεῖ ἀπὸ μέσο σὲ αὐτοσκοπό. Κι αὐτὸ εἶναι λογικοφανές. Κάθε χρήστης ἔχει ἀνὰ πᾶσα στιγμὴ πρόσβαση σὲ ὅλα τὰ βιβλία καὶ ὅλες τὶς ταινίες καὶ σειρὲς ποὺ δημιουργήθηκαν ποτέ, δυνάμενος νὰ τὰ καταναλώνει ἀπεριόριστα καὶ σχεδὸν ἀνεμπόδιστα. Ἐνημερώνεται διαρκῶς γιὰ ὅ,τι συμβαίνει στὸν κόσμο ἢ γιὰ ὅ,τι ἀφορᾶ τὸν ἴδιο ἐξατομικευμένα, ἐφόσον παραδίδεται στὴν σαγήνη τῶν κατασκοπευτικῶν cookies, καὶ μπορεῖ νὰ βυθίζεται σὲ ἕναν ἀνεξάντλητο ὠκεανὸ πληροφοριῶν ἢ δεδομένων, γιὰ νὰ εἴμαστε ἀκριβέστεροι. Γιατί, ὅπως συνέβαινε ἀνέκαθεν, λίγοι ἄνθρωποι διαθέτουν τὴν νοητικὴ εὐελιξία καὶ τὴν ψυχολογικὴ αὐτοπειθαρχία γιὰ νὰ ὀργανώνουν τὰ ἄναρχα δεδομένα σὲ ἀπομνημονεύσιμα συνεκτικὰ σύνολα. Ἑπομένως, ἐλάχιστοι διευρύνουν τὶς γνώσεις τους ἀξιοποιῶντας τὶς δυνατότητες αὐτοῦ τοῦ φοβεροῦ ἐργαλείου. Οἱ περισσότεροι τὸ χρησιμοποιοῦν ἁπλῶς γιὰ νὰ ἱκανοποιοῦν τὶς ἕξεις τους καὶ νὰ διασκεδάζουν ἐπιπόλαια.

Ἡ χρήση τοῦ διαδικτύου συνδέεται μὲ σοβαροὺς κινδύνους γιὰ μεγάλο μέρος τῆς κοινωνίας. Ἡ πλέον εὐάλωτη πληθυσμιακὴ ὁμάδα, μὲ τὸν πιὸ εὔθραυστο ψυχισμό, εἶναι τὰ μικρὰ παιδιά. Τὰ παιδιὰ τῆς λεγόμενης Γενιᾶς Ἄλφα (2010-2020) μεγαλώνουν –σὲ ἀνησυχητικὸ ποσοστό– μὲ  ἕνα «τάμπλετ» ἀνὰ χεῖρας, ἐξ αἰτίας τῶν ἀνεύθυνων γονέων τους ποὺ βρῆκαν ἕνα προσιτὸ νόμισμα γιὰ νὰ πληρώνουν τὴν ἡσυχία τους. Ἀσφαλῶς, ἡ ἐξοικείωση μὲ τὴν τεχνολογία αἰχμῆς ἔχει τὰ πλεονεκτήματά της καὶ δὲν ἀποκλείεται κάποια ἀπὸ αὐτὰ τὰ παιδιὰ ὡς αὐριανοὶ ἐνήλικες νὰ διαπρέψουν σὲ δραστηριότητες ποὺ ἀπαιτοῦν ταχεῖς ἀλγοριθμικὲς ἀναλύσεις ἢ ἐπιτέλεση πολλαπλῶν ταυτόχρονων ἐργασιῶν, ἀκόμη κι ἂν τὸ τίμημα εἶναι νὰ ἀναπτύξουν προσωπικότητες αὐτιστικοῦ τύπου. Γιὰ τὰ περισσότερα παιδιά, ὅμως, τὰ ἐκτυλισσόμενα προβλήματα ὑπερβαίνουν συντριπτικὰ τὰ δυνητικὰ ὀφέλη. Ἐθιζόμενα σὲ ἐπιτηδευμένα παιχνίδια καὶ βίντεο μὲ λαμπερὰ χρώματα, γρήγορες ἐναλλαγὲς σκηνῶν καὶ γενικῶς ἐρεθίσματα ποὺ προκαλοῦν τὴν μέγιστη δυνατὴ αἰσθητηριακὴ διέγερση, χωρὶς νὰ κομίζουν κάποιο οὐσιῶδες μήνυμα, τὰ παιδιὰ γίνονται εὐεπίφορα στὴν διάσπαση προσοχῆς[1]. Δυσκολεύονται νὰ συγκεντρωθοῦν στὸ ὁτιδήποτε ξεπερνᾶ τὴν κλίμακα τῆς ἑνὸς λεπτοῦ διάρκειας καὶ χάνουν σύντομα τὸ ἐνδιαφέρον τους. Περαιτέρῳ, βασιζόμενα σὲ συστήματα αὐτοματοποιημένης ἐπικοινωνίας, ἀναπτύσσουν γλωσσικὲς καὶ ἰδίως ὀρθογραφικὲς δυσκολίες. Μὲ ἕνα ChatGPT, βέβαια, τοὐλάχιστον τὸ πρόβλημα τῶν κατ’ οἶκον ἐργασιῶν τους λύνεται ἀβασάνιστα. Ἄλλος ἕνας τομέας ὅπου ἡ ἐξάρτηση ἀπὸ τὴν τεχνικὴ ὁδηγεῖ σὲ προοδευτικὴ ἀπώλεια βασικῶν (γνωστικῶν, αὐτὴν τὴν φορὰ) δεξιοτήτων... Ἐπιπλέον, ἡ πλημμελὴς κοινωνικοποίηση, ποὺ συνεπάγονται ὁ ἐθισμὸς στὸ διαδίκτυο καὶ ἡ παραμέληση τῆς οἰκογενειακῆς ἐπικοινωνίας, τοῦ φυσικοῦ παιχνιδιοῦ καὶ τοῦ «ἔξω κόσμου», ἐξηγεῖ ἱκανοποιητικὰ τὶς ἐκρήξεις θυμοῦ καὶ τὰ προβλήματα συμπεριφορᾶς ποὺ ἐκδηλώνουν σήμερα σε σημαντικὸ ποσοστὸ παιδιὰ τέτοιων ἡλικιῶν[2]. 

Βεβαίως, ὁ κίνδυνος τῶν ἐθισμῶν διέπει ὅλες τὶς ἡλικιακὲς κατηγορίες. Ὁ ἐθισμὸς στὴν πορνογραφία, εἰδικότερα, ἀπαντᾶται σὲ ἕνα πολὺ μεγάλο ποσοστὸ τῆς νεολαίας καὶ συνδέεται μὲ δυσκολίες ἀνεύρεσης πραγματικοῦ ἐρωτικοῦ συντρόφου[3], δομικὲς ἀλλαγὲς στὸν ἐγκέφαλο καὶ αὐξημένη πιθανότητα ἐμφάνισης ἄγχους καὶ κατάθλιψης[4]. Πολλοὶ ἔφηβοι, ὠσαύτως, ταλανίζονται ἀπὸ ἐθισμοὺς σὲ ἠλεκτρονικὰ παχνίδια καὶ ἀρκετοὶ ἐξ αὐτῶν (βλέπε millennials) ἐξακολουθοῦν νὰ ἀφοσιώνονται σὲ αὐτὰ ἀκόμη κι ὅταν γίνονται ὥριμοι ἐνήλικες. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, οἱ γυναῖκες εἶναι πιὸ εὐεπίφορες στὸν ἐθισμὸ σὲ Μέσα Κοινωνικῆς Δικτύωσης (ΜΚΔ), ὅπως τὸ Instagram, τὸ Facebook, τὸ Tiktok κ.ἄ.[5], στὰ ὁποῖα ἀσφαλῶς ἐθίζονται καὶ πολλοὶ ἄνδρες. Τὰ ΜΚΔ προσφέρουν μία ἐξίσου ἀποτελεσματικὴ ἀπόδραση ἀπὸ τὴν πραγματικότητα, κατορθώνοντας ταυτόχρονα νὰ διοχετεύουν τὰ κοινωνικὰ ἔνστικτα τῶν χρηστῶν τους στὸ ἐλεγχόμενο περιβάλλον μίας εἰκονικῆς πραγματικότητας. Οἱ χρῆστες τους, προβάλλοντας μία ἐπίπλαστη εἰκόνα τοῦ ἑαυτοῦ τους, ἀθροίζουν εἰκονικὲς «ἀρέσκειες» ἀπὸ τὸν εἰκονικὸ κύκλο τους. Ἔτσι δημιουργεῖται ἐκ τοῦ μηδενὸς ἡ ἀχρείαστη ἀνάγκη μίας συνεχοῦς ἐξωτερικῆς καὶ ποσοτικοποιούμενης ἐπιβεβαίωσης, ἡ ὁποία ὅμως τείνει νὰ μένει ἀνεκπλήρωτη, καθ' ὅσον τὰ ἄτομα τοῦ εἰκονικοῦ κύκλου ἀλληλεπιδροῦν μηχανιστικὰ χωρὶς ἀπαραίτητα νὰ γνωρίζουν τὸν ἐνδιαφερόμενο, καὶ ἄρα οἱ ἀλληλεπιδράσεις τους δὲν μεταφράζονται σὲ πραγματικὲς ποιοτικὲς σχέσεις. Οὕτως ἐχόντων τῶν πραγμάτων, διάφορες ἔρευνες ἔδειξαν ὅτι ἡ κατάχρηση τῶν ΜΚΔ σχετίζεται μὲ ἀνασφάλεια, ἀγχώδεις διαταραχές καὶ κατάθλιψη[6]. Κρίνεται ἀπαιτητικὸ ἐγχείρημα ἡ ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα ἐὰν αὐτὰ τὰ προβλήματα ἀποτελοῦν αἰτίες ἢ συμπτώματα τῆς κατάχρησης, ἀλλὰ σὲ κάθε περίπτωση πρόκειται γιὰ ἕναν φαῦλο κύκλο ποὺ τὰ διαιωνίζει.

2.     Πολιτικὴ προβληματική

Ἡ λειτουργία τῶν ΜΚΔ παρουσιάζει, ἐπιπρόσθετα, εὐρύτερες πολιτικὲς καὶ κοινωνικὲς προεκτάσεις ποὺ ὑπερβαίνουν τὴν κοινωνικὴ ἀπόσυρση ποὺ συνεπιφέρει ὁ ἀτομικὸς ἐθισμός. Τὰ ΜΚΔ ποδηγετοῦνται ἀπὸ 3-4 ὀλιγοπωλιακοὺς κολοσσούς, ποὺ συνεννοούμενοι μεταξύ τους δύνανται νὰ ἐλέγχουν ἀπόλυτα τὴν τεχνολογικὴ ἀγορὰ καί, σὲ μεγάλο βαθμό, τὴν διαδικτυακὴ ροὴ τῶν πληροφοριῶν. Ἕως καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 2000, λίγοι ἄνθρωποι ἀσχολοῦνταν σοβαρὰ μὲ τὸ τότε νεότευκτο διαδίκτυο καὶ στὴν πλειονότητά τους διακατέχονταν ἀπὸ ὁρισμένες ἰδεολογικὲς ἀρχές, ὅπως ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου καὶ ἡ ἐλευθερία διακίνησης πληροφοριῶν. Μέχρι τότε τὸ «πρωτόγονο» διαδίκτυο θύμιζε Ἄγρια Δύση. Ἡ ἀπέραντη ἐλευθερία του ἄφηνε περιθώρια στὴν ἀτομικὴ πρωτοβουλία, τὴν καινοτομία καὶ τὴν δημιουργικότητα. Βέβαια, αὐτὴ ἡ ἐλευθερία συνοδευόταν ἀπὸ κινδύνους, ὑπὸ τὴν μορφὴ ἀπατῶν καὶ παραπληροφόρησης. Ἕως καὶ τὰ μέσα τοῦ 2010, ἦταν εὔκολο νὰ γίνει «viral» (πολὺ δημοφιλὴς) μέσῳ τοῦ διαδικτύου ὁποιαδήποτε ἀληθὴς ἢ ψευδὴς εἴδηση καὶ ὁποιαδήποτε βάσιμη ἢ ἀνυπόστατη θεωρία συνωμοσίας.

Καθὼς ὅμως κυλοῦσαν τὰ χρόνια, τεχνολογικοὶ κολοσσοὶ αὔξουσας ἐπιρροῆς, ὅπως ἡ Google, ἡ Microsoft, ἡ Apple καὶ τὰ δημοφιλῆ ΜΚΔ (Facebook, Instagram, Twitter), διεύρυναν τὸν ἔλεγχό τους ἐπὶ τοῦ διαδικτύου. Μὲ πρόσχημα τὴν ἀσφάλεια τῶν χρηστῶν καὶ τὴν καταπολέμηση τῆς παραπληροφόρησης, ἐπέβαλαν μέτρα λογοκρισίας σὲ αὐτούς, τὰ ὁποῖα ἐντάθηκαν μετὰ τὸ 2016, στὶς συντονισμένες προσπάθειες ἀνάσχεσης τοῦ ἀντι-παγκοσμιοποιητικοῦ ἐθνολαϊκοῦ κινήματος ποὺ ἀνέβασε τὸν Τρὰμπ στὴν ἐξουσία. Οἱ μηχανὲς ἀναζήτησης τροποποιοῦσαν κατὰ τὸ δοκοῦν τὴν σειρὰ τῶν ἐμφανιζόμενων ἀποτελεσμάτων ἢ καὶ ἀπέκρυπταν τελείως ὁρισμένα ἐξ αὐτῶν. Καὶ σὲ ΜΚΔ ὅπως τὸ Facebook, μάλιστα, δραστηριοποιήθηκαν ὁρισμένοι ἔμμισθοι «κριτὲς ἀλήθειας» (fact checkers), ποὺ ἀποφάσιζαν βάσει δικῶν τους, αὐθαιρέτων καὶ κατὰ τὰ φαινόμενα ἰδεολογικῶς μεροληπτικῶν, κριτηρίων, ποιές ἀναρτήσεις ἦσαν «ψευδεῖς» καὶ ποιές «ἀληθεῖς». Ἡ ὑπ’ αὐτῶν προωθούμενη «πολιτικὰ ὀρθή» ἰδεολογία[7] τύγχανε νὰ συμβαδίζει μὲ τὴν ἀτζέντα τῆς Blackrock καὶ ἄλλων μεγάλων χρηματοπιστωτικῶν κολοσσῶν[8]. Ὕστερα ἀπὸ τὴν ἐπανεκλογὴ τοῦ Τρὰμπ τὸ 2024 καὶ τὴν περαιτέρῳ ἐνδυνάμωση τοῦ προαναφερθέντος κινήματος (καὶ μένει νὰ δοῦμε γιὰ πόσο ἀκόμη), οἱ ἐν λόγῳ πλατφόρμες στὰ πλαίσια καιροσκοπικῶν ἑλιγμῶν χαλάρωσαν τὴν λογοκρισία καὶ ἀποστασιοποιήθηκαν διακριτικὰ ἀπὸ τὴν woke ἰδεολογία ποὺ ὣς τώρα προωθοῦσαν μετ’ ἐπιτάσεως. Κατόπιν ὅλων αὐτῶν, μποροῦμε νὰ συμπεράνουμε ὅτι ὁ κεντρικὰ σχεδιαζόμενος πατερναλισμὸς τοῦ διαδικτύου τελικὰ δὲν καταπολέμησε τὴν παραπληροφόρηση· ἁπλῶς μετέθεσε τὴν δυνατότητά της ἀπὸ τοὺς ἁπλοῦς πολῖτες στοὺς ὀλιγάρχες τῆς παγκοσμιοποίησης.

Τὰ ΜΚΔ καὶ γενικότερα οἱ ἑταιρεῖες ποὺ ἐλέγχουν τὴν τεχνολογία αἰχμῆς δύνανται, ὄχι μόνο νὰ ρυθμίζουν ὑστερόβουλα τὴν δημόσια ροὴ τῶν πληροφοριῶν, ἀλλὰ καὶ νὰ ἐποπτεύουν τὴν ἰδιωτικὴ δραστηριότητα τῶν χρηστῶν σὲ κινητὰ καὶ ὑπολογιστές, διαμέσου τῶν λεγόμενων «cookies» καὶ ἄλλων κατασκοπευτικῶν λογισμικῶν. Ἄλλοτε ἡ ὑπόθεση ὅτι τὸ «ἔξυπνο κινητό» σὲ βιντεοσκοπεῖ καὶ σὲ μαγνητοσκοπεῖ, ἀπομονώνοντας «λέξεις-κλειδιά», παρὰ τὴν θέλησή σου, ἀκόμη κι ὅταν εἶναι «ἀπενεργοποιημένο», φάνταζε συνωμοσιολογικὴ καὶ ἀκραία[9]. Πλέον ὅμως οἱ ρουφιάνοι δὲν κρύβονται. Εἶναι κοινὴ ἐμπειρία μεταξὺ τῶν περισσότερων χρηστῶν τῶν ΜΚΔ νὰ βλέπουν αἰφνιδίως «ἐξατομικευμένες» διαφημίσεις σχετικὲς μὲ θέματα ποὺ εἶχαν συζητήσει προηγουμένως κατ’ ἰδίαν. Τὸ ὀξύμωρο εἶναι πὼς τούτη ἡ κατασκοπεία μπορεῖ νὰ εἶναι ἐν μέρει νομότυπη. Κάθε φορὰ ποὺ δημιουργοῦμε ἢ ἐνημερώνουμε ἕναν προσωπικὸ λογαριασμὸ στὰ ΜΚΔ, καλούμαστε νὰ ἀποδεχθοῦμε τοὺς «ὅρους χρήσης». Πρόκειται γιὰ ἀνεξάντλητα κατεβατὰ μὲ νομικίστικες διατάξεις καὶ πολλὰ «ψιλὰ γράμματα». Ἀντιλαμβανόμαστε ἐνστικτωδῶς πὼς κάτι ὕποπτο ὑπάρχει ἐκεῖ μέσα, κάτι ποὺ παραβιάζει τὴν ἰδιωτικότητά μας, ἀλλὰ συνήθως ἐπιλέγουμε ἄμεσα τὴν «ἀποδοχή», χωρὶς νὰ μποῦμε στὸν κόπο νὰ τὰ διαβάσουμε. Ἔχουμε «ἀνάγκη» τὶς ὑπηρεσίες τῆς πλατφόρμας, αὐτοὺς τοὺς γλυκοὺς καρποὺς τοῦ «θαυμαστοῦ νέου κόσμου», καὶ συνεπῶς βλέπουμε τὴν ἐκχώρηση τοῦ προσωπικοῦ μας χώρου σὰν μικρὴ θυσία, σὰν ἀναγκαῖο κακό. Ὁρισμένοι μάλιστα ἐκλογικεύουν περαιτέρῳ τὴν ὑποταγή τους, λέγοντας πὼς ἐφόσον εἶναι νόμιμοι δὲν ἔχουν νὰ κρύψουν τίποτα (μιὰ δήλωση ποὺ θὰ εὐαρεστοῦσε κάθε ὁλοκληρωτικὸ καθεστώς). Εὐτυχῶς, πρὸς τὸ παρόν, τὰ προσωπικά μας δεδομένα χρησιμοποιοῦνται κυρίως γιὰ νὰ τροφοδοτοῦν διαφημίσεις ἢ ἔτσι νομίζουμε. Δὲν γνωρίζουμε ὅμως τί μέλλει γενέσθαι, ἐὰν ἀργότερα οἱ ἀποθησαυριστές τους θελήσουν νὰ σφίξουν τὸν κλοιό. Δυστυχῶς, ἡ ἐκ μέρους μας σιωπηρὴ ἀποδοχὴ τέτοιων τεχνολογιῶν ἐλέγχου διαμορφώνει τὶς συνθῆκες παγίωσης ἑνὸς ὁλοκληρωτικοῦ συστήματος ἐπιτήρησης, τὸ ὁποῖο μπορεῖ νὰ ἀξιοποιήσει καὶ τὶς δυνατότητες τῆς τεχνητῆς νοημοσύνης. Πόσο ἀπέχουμε ἄραγε ἀπὸ τὴν ἑδραίωση ἑνὸς αὐταρχικοῦ συστήματος τύπου Κίνας, ποὺ θὰ τιμωρεῖ καὶ θὰ ἐπιβραβεύει τοὺς πολῖτες μὲ «social credits», ἀνάλογα μὲ τὸ τί λέγουν ἢ πράττουν ἀκόμη καὶ στὸ σπίτι τους; Τὰ ΜΚΔ, ἐνθαρρύνοντας κατὰ πρῶτον τὴν ἔκθεση τῆς προσωπικῆς ζωῆς σὲ βιτρίνα καὶ εἰσβάλλοντας κατὰ δεύτερον διὰ κατασκοπείας καὶ σ’ ἐκεῖνον τὸν ἐλάχιστο προσωπικὸ χῶρο πού ‘χε μείνει ὣς τώρα ἀνήλιαγος, ἔχουν καταστήσει τὴν ὀργουελικὴ δυστοπία ἐφικτὴ καὶ πιθανή.

3.     Κοινωνικὴ προβληματική

Τὸ διαδίκτυο ὑπὸ μία ἔννοια ἔφερε τοὺς ἀνθρώπους πιὸ κοντά. Ἄνθρωποι ἀπὸ ἀντιδιαμετρικὰ σημεῖα τοῦ πλανήτη μποροῦν νὰ ἐπικοινωνήσουν ἀνὰ πᾶσα στιγμὴ δωρεὰν ἢ σχεδὸν δωρεάν, ἀνταλλάσσοντας ἰδέες καὶ προβληματισμοὺς ἐπὶ παντὸς ἐπιστητοῦ. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, δὲν θὰ ἦταν ὑπερβολικὸ νὰ ἰσχυριστεῖ κανεὶς ὅτι, ὅσο κοντὰ ἔφερε τοὺς ξένους, τόσο ἀπομάκρυνε τοὺς οἰκείους. Ἡ εἰκόνα ζευγαριῶν ποὺ βγαίνουν ραντεβοῦ καὶ ἀσχολοῦνται μόνο μὲ τὰ κινητά τους, ἢ γονέων σὲ συγκοινωνίες ποὺ «σερφάρουν» στὰ ΜΚΔ ἐνόσῳ τὰ παιδιά τους ἀπορροφῶνται ἀπὸ τὰ τάμπλετ, εἶναι πιὰ πολὺ συνηθισμένη στὸν δυτικὸ κόσμο. Οἱ ψυχολογικὲς ἐπιπτώσεις αὐτῆς τῆς κατάστασης ἀναφέρθηκαν ἀκροθιγῶς παραπάνω. Ἂς σταθοῦμε ὅμως λίγο παραπάνω στὴν ὑπόθεση ὅτι τὸ διαδίκτυο συνένωσε τρόπον τινὰ τὸν κόσμο, ἀμβλύνοντας τὰ σύνορα.

Προσωπική μου ἄποψη εἶναι ὅτι τὰ σύνορα ἐκφράζουν μία φυσικὴ νομοτέλεια, εἴτε ἀποτυπώνονται στὸ χῶμα εἴτε σὲ διαδικτυακοὺς κόμβους. Τὸ μόνο ποὺ ἄλλαξε κατὰ τὴν τελευταία εἰκοσαετία εἶναι ὅτι δημιουργήθηκαν νέα «εἴδη» συνόρων. Γιατί, μπορεῖ τὰ ὁμώνυμα νὰ ἀπωθοῦνται στὴν φυσική, ἀλλὰ μέσα στὴν ἱστορία καὶ στὴν κοινωνία ἕλκονται ἀδήριτα. Ἀκόμη κι ὅταν ὁ χρήστης τοῦ διαδικτύου δὲν ἐπιδιώκει ἐνεργητικὰ τὴν συναναστροφὴ μὲ ὁμοϊδεάτες καὶ ἄτομα παρόμοιων πολιτισμικῶν προσλαμβανουσῶν, τείνει νὰ καταναλώνει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ ἐκείνους κι ἔτσι μοιραῖα συγχρωτίζονται. Καὶ καθὼς οἱ ἀλγόριθμοι τῶν περισσότερων διαδικτυακῶν ἐφαρμογῶν προτείνουν ἐξατομικευμένα σὲ κάθε χρήστη τὴν κατανάλωση περιεχομένου σύμφωνα μὲ τὶς μέχρι τώρα προτιμήσεις του, εὐνοεῖται ὁ σχηματισμὸς διακριτῶν διαδικτυακῶν κοινοτήτων ἀπὸ ὁμοειδεῖς χρῆστες-καταναλωτές. Εἰδικὰ σὲ πολὺ μικροὺς ἢ μεγάλους ἡλικιακὰ χρῆστες, δίνεται ἡ ἐσφαλμένη ἐντύπωση πὼς ἡ –ἐνδεχομένως μειοψηφική– ἰδεολογία ἢ προτίμησή τους ἐκφράζει μεγάλο μέρος τῆς κοινωνίας, ἐπειδὴ γιὰ τοὺς παραπάνω λόγους στὸ διαδίκτυο συναντοῦν κυρίως ἢ καὶ ἀποκλειστικὰ αὐτήν. Διαμέσου αὐτῆς τῆς παραπλανητικῆς ἐπιβεβαίωσης, μάλιστα, ἐνισχύεται ἡ ἀρχικὴ πίστη τους σὲ αὐτὴν τὴν ἰδέα / θέση / προτίμηση καὶ γίνονται περισσότερο ἀκραῖοι ἢ φανατικοί. Στὴν σύγχρονη κυβερνητική, τὸ φαινόμενο αὐτὸ ὀνομάζεται «θάλαμος ἠχοῦς» (echo chamber). Τοὐτέστιν, τὰ μέλη τέτοιων κλειστῶν διαδικτυακῶν οἰκοσυστημάτων ἁπλῶς ἀκοῦν ἐπὶ μονίμου βάσεως τὸν «ἀντίλαλό» τους, ἀγνοῶντας ἢ ἀπαξιώνοντας τὶς διαφορετικὲς ἀπόψεις. Τὰ τελευταῖα χρόνια ἔχουν παρουσιαστεῖ διάφοροι θάλαμοι ἠχοῦς, ποὺ ξεκίνησαν στὸ ἀγγλόφωνο διαδίκτυο καὶ φιλοξένησαν μία ποικιλία ἀπὸ μετριοπαθεῖς ἕως πολὺ ἀκραίους «ἀκτιβιστές»: Social Justice Warriors (στὰ «ἀριστερὰ» τοῦ πολιτικοῦ φάσματος), Alt Right (στὰ «δεξιά»), Woke (πάλι στὰ «ἀριστερά»), ἀντι-Woke, φεμινίστριες τρίτου κύματος, Red Pillers (ἀντιφεμινιστές), MGTOW («κοινωνικοὶ ἀναχωρητὲς» καὶ περιθωριακοὶ μισογύνηδες), τὸ τραμπικὸ κίνημα MAGA κ.α. Κατὰ συνέπεια, αὐτὸς ὁ τρόπος χρήσης τοῦ διαδικτύου ὑπονομεύει τὶς δυνατότητες οὐσιαστικοῦ διαλόγου (πέραν ἐπιφανειακῶν «debates» ποὺ ἀποσκοποῦν στὸ «τάπωμα» τοῦ ἀντιπάλου καὶ στὸν ἐντυπωσιασμὸ ὁμοϊδεατῶν) καὶ ἁπλῶς προάγει τὴν ἰδεολογικὴ πόλωση.

Ἕνα ἀκόμη μεῖζον πρόβλημα τοῦ διαδικτύου ἔγκειται στὴν δραματικὴ ὑποβάθμιση τῆς ποιότητας τοῦ πρὸς κατανάλωση περιεχομένου (βίντεο, σχολιασμῶν, μουσικῆς κ.α.), χρόνο μὲ τὸν χρόνο. Στὸ Youtube, ἐπὶ παραδείγματι, ὅλο καὶ βλακωδέστερα (κενὰ λογικῆς καὶ νοήματος) μιμίδια, «μπιτάκια» καὶ μουσικὰ κομμάτια γίνονται παγκόσμια «viral» κάθε χρόνο. Πλέον ἡ βιομηχανία τοῦ θεάματος ἐπιδιώκει στρατηγικὰ τὴν ἀντανακλαστικὴ κινητοποίηση τῆς πιὸ ζωικῆς πλευρᾶς τοῦ ἀνθρώπου, εἴτε ὀμιλοῦμε περὶ σεξουαλικῶν ἐρεθισμάτων εἴτε περὶ ἁπλῆς νευροαισθητηριακῆς διεγέρσεως (μὲ ἔντονο φωτισμό, ἤχους καὶ γρήγορες ἐναλλαγὲς ἀκατάληπτων σκηνῶν). Ἀτυχέστατα, ἡ μᾶζα βρίσκει εὔπεπτο τέτοιου εἴδους ὑλικό, ἐνισχύοντας τὸν φαῦλο κύκλο τοῦ «Idiocracy».

Ἐπιπλέον, τὰ σχόλια χρηστῶν σὲ ἀναρτήσεις καὶ βίντεο τῶν ΜΚΔ συνθέτουν συχνὰ μία ἐμετικὴ ἀτμόσφαιρα. Ἡ ὑποτιθέμενη ἀνωνυμία τῶν προφὶλ καὶ ἡ ἀπόκρυψη τοῦ προσώπου τους διαμορφώνει σὲ πολλούς –εἰδικὰ ἀνήλικους– χρῆστες τὴν ψευδαίσθηση μίας παντοδυναμίας καὶ ἀνευθυνότητας. Ἔτσι ἐκτοξεύουν ἐλαφρᾷ τῇ καρδίᾳ ὕβρεις, κατάρες καὶ προσβολὲς κατὰ πάντων, ἐκδηλώνοντας ἐκείνη τὴν σκοτεινὴ πλευρὰ τῆς προσωπικότητάς τους, τὴν ὁποία μέχρι τώρα περιόριζαν κάπως οἱ κοινωνικὲς συμβάσεις. Προφανῶς, τίποτε ἀπὸ αὐτὰ δὲν θὰ ἐξεστόμιζαν αὐθόρμητα μέσα στὴν πραγματικὴ κοινωνία, ἐκτὸς κι ἂν ἡ τοξικότητα τῶν διαδικτυακῶν ἀγελῶν τοὺς παρωθεῖ ν’ ἀναπαραγάγουν κι ἐκεῖ τέτοιες συμπεριφορές. Ἄλλωστε, στὶς συνθῆκες τοῦ μετανεωτερικοῦ καπιταλισμοῦ, «ἀξία» ἔχει ὅ,τι εἶναι ἐμπορικό. Ἐμπορικὸ εἶναι ὅ,τι μαγνητίζει τὴν προσοχή. Καί, δυστυχῶς, γιὰ ὅλους τοὺς λάθος λόγους, τὸ ἐνδιαφέρον τῶν περισσότερων ἀνθρώπων ρέπει πρὸς τὴν ἀμφιλεγόμενη παραξενιά, τὰ σκάνδαλα καὶ τὴν χυδαιότητα. Ὡς ἐκ τούτου, οἱ «δημιουργοὶ περιεχομένου» (content creators), δηλαδὴ τοῦ προαναφερθέντος ἀλλοπρόσαλλου περιεχομένου, θέλοντας ἁπλῶς ν’ αὐξάνουν τὰ «νούμερά» τους, προβάλλουν ἀκριβῶς αὐτά. Κι ἐδῶ προστίθεται ἡ ἀήθεια τῶν σχεδιαστῶν τῶν ἀλγορίθμων, οἱ ὁποῖοι, θέλοντας κι αὐτοὶ ν’ αὐξάνουν τὰ νούμερά τους, οὐσιαστικὰ διαφημίζουν (καθιστῶντας το εὐκολότερα προσβάσιμο) τὸ περιεχόμενο μὲ τὶς περισσότερες ἀντιδράσεις, ἀσχέτως ἐὰν αὐτὲς εἶναι ἀρνητικές. Ἔτσι, λοιπόν, ἐπιδοτεῖται ἡ προκλητικότητα καὶ ἡ ἀσχήμια ποὺ τραβᾶ βλέμματα καὶ σχόλια. Σὲ αὐτὰ τὰ πλαίσια, ἐνίοτε ἐνθαρρύνονται καὶ «κυνήγια μαγισσῶν», μὲ συντονισμένες ἐπιθέσεις κι ἀλλεπάλληλες κατάρες, ἀπὸ διαδικτυακὲς μᾶζες ποὺ ἔχουν τὴν ψευδαίσθηση τῆς συλλογικῆς ἠθικῆς ἀνωτερότητας (βλέπε τὸ κίνημα Cancel Culture ἢ ἀκόμη καὶ τὰ ἐν Ἑλλάδι ὑστερικὰ ἄτομα ποὺ κατακλύζουν τὰ ΜΚΔ μὲ εὐχὲς γιὰ καρκίνους σὲ ὅλο τὸ σόϊ κάποιου ποὺ ἔτυχε νὰ πατήσει ὁδηγῶντας μιὰ γάτα).

Ὅλα αὐτὰ συνιστοῦν ὑπαρκτὰ καὶ βαρυσήμαντα προβλήματα. Ὡστόσο, δὲν πιστεύω ὅτι μποροῦν νὰ ἐπιλυθοῦν διὰ τῆς (κατ’ ἀνάγκην ἐπιλεκτικῆς) λογοκρισίας ποὺ ἐφαρμόζουν τὰ ὀλιγοπώλια τοῦ διαδικτύου. Οἱ ἀπαγορεύσεις, ἐξ ἄλλου, πέραν τῶν πολιτικῶν κινδύνων ποὺ ἀναπτύχθηκαν στὴν δεύτερη ἑνότητα, προκαλοῦν ἀπωθημένα καὶ ἀντιδράσεις, ἀναβάλλοντας ἁπλῶς τὴν ἐκδήλωση τοῦ ἀναπόδραστου. Καὶ τὸ τίμημα κάθε ἀναβολῆς εἶναι ἡ μεγαλύτερη ἔνταση τῆς τελικῆς ἔκρηξης. Τὸ διακύβευμα δὲν εἶναι ἡ κατάργηση τοῦ λόγου, ἀλλὰ ἡ ἀντιμετώπιση τῶν παραγόντων ἢ τῶν ἐλλείψεων ποὺ ὁδηγοῦν στὴν προβληματικὴ ἐκδίπλωσή του. Τὸ ἴδιο ἰσχύει κατ’ ἀναλογία καὶ γιὰ τὸ διαδίκτυο ὡς φορέα τοῦ λόγου. Πρόκειται γιὰ ἕνα θαυμάσιο ἐργαλεῖο ποὺ μπορεῖ νὰ βοηθήσει –κι ἔχει ἤδη βοηθήσει– τὴν ἀνθρωπότητα. Τὸ ζητούμενο εἶναι οἱ ἄνθρωποι νὰ (ἐπαν)ανακαλύψουν μία πηγὴ ὀντολογικοῦ νοήματος στὴν ζωή τους, προκειμένου νὰ μὴν ἀναζητοῦν εἰς μάτην εἰκονικὰ νοήματα σὲ ἐπικίνδυνες ἕξεις τοῦ διαδικτύου καὶ ὄχι μόνον. Κανένας Ἄνθρωπος ποὺ βιώνει ἐσωτερικὴ βεβαιότητα καὶ ὑπαρξιακὴ πληρότητα δὲν καταδέχεται νὰ γίνει δοῦλος μηχανῶν καὶ ψηφίων. Ὁ ἀγῶνας γιὰ τὴν ἐπίτευξή τους, ὅμως, διανοίγει διαφορετικὲς συζητήσεις μακρύτερων ὁριζόντων, στὶς ὁποῖες οἱ ἀλγόριθμοι καὶ οἱ τεχνητὲς νοημοσύνες ἐλάχιστα δύνανται νὰ προσφέρουν...

 

---

[1] Wang JL, Yin XQ, Wang HZ, King DL, Rost DH. The longitudinal associations between internet addiction and ADHD symptoms among adolescents. J Behav Addict. 2024 Jan 9;13(1):191-204.

[2] Sharma MK, Sunil S, Roopesh BN, Galagali PM, Anand N, Thakur PC, Singh P, Ajith SJ, Murthy KD. Digital failure: An emerging reason of anger expression among adolescents. Ind Psychiatry J. 2020 Jul-Dec;29(2):335-338.

[3] Minarcik J, Wetterneck CT, Short MB. The effects of sexually explicit material use on romantic relationship dynamics. J Behav Addict. 2016 Dec;5(4):700-707.

[4] Camilleri C, Perry JT, Sammut S. Compulsive Internet Pornography Use and Mental Health: A Cross-Sectional Study in a Sample of University Students in the United States. Front Psychol. 2021 Jan 12;11:613244.

[5] Varchetta M, Tagliaferri G, Mari E, Quaglieri A, Cricenti C, Giannini AM, Martí-Vilar M. Exploring Gender Differences in Internet Addiction and Psychological Factors: A Study in a Spanish Sample. Brain Sci. 2024 Oct 19;14(10):1037.

[6] Brailovskaia J. The "Vicious Circle of addictive Social Media Use and Mental Health" Model. Acta Psychol (Amst). 2024 Jul;247:104306.

[7] Τὸν Αὔγουστο τοῦ 2024, ὁ ceo τοῦ Facebook Mark Zuckerberg παραδέχθηκε ὅτι, τοὐλάχιστον στὴν περίοδο τῆς πανδημίας, ἡ πλατφόρμα του ἀσκοῦσε κατὰ τὸ δοκοῦν λογοκρισία, ὑποκύπτοντας σὲ πιέσεις τοῦ Λευκοῦ Οἴκου, βλέπε: McCullogh C. Mark Zuckerberg says Meta was ‘pressured’ by Biden administration to censor Covid-related content in 2021. CNN, 27/8/2024, https://edition.cnn.com/2024/08/27/business/mark-zuckerberg-meta-biden-censor-covid-2021. Ἐπιπλέον, μετὰ τὴν ἐπανεκλογὴ Τρὰμπ σταμάτησε τὴν ἐκμίσθωση τῶν «fact checkers», παραδεχόμενος τὴν αὐθαιρεσία τους, βλέπε: Power J.  Meta’s move to end fact-checking reflects turn toward freewheeling internet. Aljazeera, 10/1/2025, https://www.aljazeera.com/economy/2025/1/10/metas-decision-to-end-fact-checking-captures-freewheeling-zeitgeist.

[8] Σὲ μία δημόσια συνέντευξή του τὸ 2017 ὁ Larry Fink, διευθύνων σύμβουλος τῆς BlackRock,

δηλαδὴ τοῦ μεγαλύτερου fund παγκοσμίως, ὁμολόγησε ὅτι ὁ κολοσσός του, «ἐκβιάζοντας» καὶ

ἀποφασίζοντας κατὰ δοκοῦν γιὰ χρηματοδοτήσεις καὶ τοποθετήσεις κεφαλαίων, ἐπιβάλλει συγκεκριμένες woke συμπεριφορὲς καὶ ἰδεολογικὲς ἀτζέντες, ὅπως ἡ «διαφορετικότητα», στὶς ἀναρίθμητες ἐπιχειρήσεις μὲ τὶς ὁποῖες συναλλάσσεται. Βλέπε: McGowan J. Conservative Outrage Over ESG And DEI Fueled By 2017 BlackRock CEO Video. Forbes, 5/6/2023, https://www.forbes.com/sites/jonmcgowan/2023/06/05/conservative-outrage-over-esg-and-dei-fueled-by-2017-blackrock-ceo-video/.

[9] Ἤδη ἀπὸ τὸ 2015, ὁ ἀκτιβιστής, πρώην πράκτορας τῆς CIA καὶ καταζητούμενος ἀπὸ τὸ βαθὺ κράτος τῶν ΗΠΑ, Edward Snowden, εἶχε ἐξηγήσει ὅτι τὰ «smartphones» μποροῦν νὰ λειτουργήσουν ὡς ὄργανα κατασκοπείας ἀπὸ μυστικὲς ὑπηρεσίες καὶ ὄχι μόνο, βλέπε: Taylor P. Edward Snowden interview: 'Smartphones can be taken over'. BBC.com, 25/10/2015, https://www.bbc.com/news/uk-34444233.