Τιμόνης και Πυλαρινός: οι Έλληνες ιατροί που συνέλαβαν την ιδέα του εμβολιασμού

 Γράφει ο Γιάννης Σαρρής (π.φ. Ιατρικής Α.Π.Θ.)

   Στην εποχή μας, δυστυχώς, έχει επικρατήσει η αξιοκατάκριτη άποψη ότι η σημαίνουσα ελληνική ιστορία εμφανίσθηκε εξαίφνης στην Αθήνα του Περικλέους και αμέσως έκανε ένα άλμα δύο και πλέον χιλιετιών, για να επανέλθει πτωχότερη στην Αθήνα του Ε.Τσίλλερ. Βέβαια, η άγνοιά μας για τα ενδιάμεσα γεγονότα και πρόσωπα δεν μειώνει την αξία τους. Ετούτη υπήρξε κοσμοϊστορική και επί τουρκοκρατίας, στα πέτρινα χρόνια του Ελληνισμού, του οποίου η απόδημος υπόσταση μεγαλουργούσε, χωρίς να έχει ακόμη καπελωθεί από την μικροπρέπεια του κράτους των Αθηνών. Τότε ακριβώς είχε επινοηθεί από δύο Έλληνες ιατρούς[1] η επιστημονική μέθοδος των εμβολιασμών, χάρη στην οποία έχουν σωθεί αμέτρητα εκατομμύρια ανθρώπων έκτοτε.

    Πρόκειται για τον Εμμανουήλ Τιμόνη (1669-1720) εκ Χίου, όστις σπουδάσας σε Πάδοβα και Οξφόρδη έγινε ιατρός της Υψηλής Πύλης και εν τέλει μέλος της Βασιλικής Ιατρικής Εταιρείας του Λονδίνου και τον Ιάκωβο Πυλαρινό (1659-1718) εκ Κεφαλληνίας, ο οποίος σπουδάσας επίσης στην Πάδοβα διετέλεσε προσωπικός ιατρός αρκετών επιφανών προσωπικοτήτων όπως του Μεγάλου Πέτρου[2]. Έως και τον 18ο -19ο αιώνα, η παιδική νόσος της ευλογιάς, με θνητότητα υπολογισθείσα στο 10-30%, συγκαταλεγόταν στις συχνότερες αιτίες θανάτου. Όμως οι δύο ιατροί πρότειναν μία επαναστατική για τα δεδομένα της δυτικής επιστήμης προσέγγιση. Ο μεν Τιμόνης από κοινού με τον J.Woodward, με βάση την πρότερη εμπειρία του από την αντιμετώπιση της επιδημίας στην Κωνσταντινούπολη, το 1714 δημοσίευσε στον 29ο τόμο του περιοδικού Philosophical Transactions την εργασία του υπό τον τίτλο «An account or history of the procuring the small-pox by incision or innoculation as it has for some time been practised at Contsantinople»[3]. Ο δε Πυλαρινός το 1715 στην Βενετία δημοσίευσε την μελέτη του «Nova et tuta Variolas Excitandi per Translantationem Methodus; Nuper inventa & in usum tracta»[4], η οποία επανεκδόθηκε το 1718 στην Νυρεμβέργη και το 1721 στην Ολλανδία.

   Η ρίζα της εμπνεύσεώς των ενέκειτο στην θυμόσοφη παράδοση και τις λαϊκές πρακτικές του ελλαδικού (και ίσως όχι μόνο) χώρου (*ο Πυλαρινός στην εργασία του αναφέρει μία γυναίκα στην Θεσσαλία που έτριψε τα γδαρμένα χέρια του παιδιού της στην πληγή ενός μολυσμένου προβάτου). Κατενόησαν ότι η χορήγηση μικρής ποσότητος του λοιμογόνου παράγοντος στον ανθρώπινο οργανισμό προκαλεί αρκούντως ήπια (και άρα ασφαλή) εκδήλωση της νόσου αλλά και ισόβια ανθεκτικότητα σε επόμενες μολύνσεις. Τοιουτοτρόπως, καθιέρωσαν τον «ευλογιασμό» (variolatio), δηλαδή τον ενοφθαλμισμό σε μυώδη μέρη του σώματος (άλλη μία εύστοχη παρατήρηση) που έχουν υποστεί επιδερμικό σκαριφισμό, ολίγου φλεγμαίνοντος υγρού από φλύκταινες μολυσμένων ζώων. Από την σύγχρονη ανοσολογία, γνωρίζουμε ότι κάθε μολυσματικό μικρόβιο/ιός φέρει χαρακτηριστικά δομικά στοιχεία (αντιγονικούς επιτόπους), η αναγνώριση των οποίων (και συνακόλουθα η εξουδετέρωσή τους) μπορεί να επιτευχθεί από πρωτεϊνικά αντισώματα που παράγονται εκ των ανοσοποιητικών κυττάρων του ανθρώπου. Τέτοια κύτταρα -ειδικά για ένα συγκεκριμένο μικρόβιο- παραμένουν ετοιμοπόλεμα και μετά την εξαφάνιση του μικροβίου (κύτταρα μνήμης). Η πρωτογενής σύλληψη αυτής της ιδέας σε αφηρημένη μορφή (ελλείψει νεώτερων επιστημονικών γνώσεων και μέσων) ήταν εντυπωσιακή και η επιτυχία της φαίνεται από την διεθνή απήχηση των έργων Τιμόνη και Πυλαρινού. Καθόλου τυχαία, ο σύγχρονος J.N.Norman χαρακτήρισε τον Πυλαρινό ως τον πρώτο Ανοσολόγο[5].

   Ο «ευλογιασμός» απαντάται σε ιατρικό λήμμα της Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας (1751), ενώ έως και ο Βολταίρος διερωτήθηκε σε επιστολή του το 1728 γιατί δεν εφαρμόζεται στην χώρα του η πρακτική των Ελλήνων[2]. Τελικώς, η πρακτική αναγνωρίσθηκε εφαρμοζόμενη σε μαζική κλίμακα στο 2ο μισό του 19ου αιώνος, αφού την ανακαίνισε o Edward Jenner με ελάχιστες τροποποιήσεις που κατέστησαν το εμβόλιο ασφαλέστερο (δαμαλισμός). Σήμερα αυτός θεωρείται πατέρας των εμβολίων. Ένας Βρετανός στην εποχή της βρετανικής κοσμοκρατορίας﮲ απολύτως λογική εξέλιξη. Όμως το θλιβερότερο γεγονός όλων είναι ότι σε αγγλοσαξωνικές πηγές οι «Timoni» και «Pylarinus» ενίοτε αναφέρονται σαν Ιταλοί. Γιατί ένας ξένος κοσμοπολίτης να γνοιαστεί για τις ρίζες δύο μακρινών τύπων που δεν μνημονεύονται ούτε σε μια απλή λιθογραφία; Άλλωστε, εμείς οι νεοέλληνες αφήσαμε τον Αλέξανδρο να γίνει σκοπιανός και τους οπλαρχηγούς του 21’ να βαφτιστούν αλβανοί. Σε δυο «μεσαιωνικούς» γιατρούς θα κολλούσαμε;

 

 

Παραπομπές

1) Ι.Γ.Λασκαράτος. “Ιστορία της Ιατρικής”, β΄ εκδ, Broken Hill Publishers Ldt (2012), σ.610-613.
2) Δ. Καραμπερόπουλος (2006). “Η πρώτη επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς από τους έλληνες ιατρούς Εμμ. Τιμόνη και Ιακ. Πυλαρινό (αρχές 18ου αι.)”. Δελτ Α΄ Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 2006, 53(4):347-351.
3) Ε.Timonius (1714). "An account of procuring Smallpox by incision or inoculation, as it is practised in Constantinople". Philosophical Transactions of the Royal Society. 29 (338–350): 72–82. doi:10.1098/rstl.1714.0010.
4) Ν.Αλιβιζάτος, Γ.Πουρναρόπουλος (1952). “Το περί «ευλογιασμού» έργον του Έλληνος ιατρού του ΙΗ΄ αιώνος Ιακώβου Πυλαρινού”, Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ.27, σ.287-307.
5) J.M.Norman (1991). “Morton’s Medical Bibliography”, 5η εκδ, Scolar Press, Αγγλία, σ.838.